May 14, 2018
First page of Bulletin number three produced by the Vilna Committee
INTRODUCTION
Perhaps the most famous collective effort to document the Holocaust while it was still unfolding is the Oyneg Shabes archive of the Warsaw Ghetto, organized by Emanuel Ringelblum. From late 1940 to early 1943, the members of Oyneg Shabes worked to gather material documenting all aspects of life in the ghetto. At first, Ringelblum’s intention was that this material would be of value for the work of rebuilding Polish-Jewish life and Polish-Jewish relations after the war. But by the start of the mass deportations in 1942, the archival work became focused on documenting the destruction of Polish Jewry. The Warsaw ghetto was not the only community to undertake the work of documenting and archiving their experiences, however. As Miriam Schulz writes in the following introduction to her recent book, “Similarly seized by the ‘fever’ to gather and document, Jewish civil resistance groups started community archives all over German-occupied Eastern Europe between 1939 and 1945, including in the ghettos of Białystok, Kovno, Łódź and Vilna.” Schulz’s book focuses on what appears to be the very first of these initiatives, the Vilna Committee, a group of sixty Jewish writers and journalists who began documenting the destruction of Polish Jewry in September of 1939.
The first half of Schulz’s book, Der Beginn des Untergangs: Die Zerstörung der jüdischen Gemeinden in Polen und das Vermächtnis des Wilnaer Komitees (“Before the bow that was drawn”: The Vilna Komitet and its documentation of the destruction of Polish Jewry, 1939 – 1940⁄41), offers the historical context of the moment when the committee was created, describes the situation in Vilna, details the committee members and their work, and compares the Vilna Commitee with other similar projects. The second half of the book presents six “bulletins” produced by the committee in the original Yiddish and in German translation, with brief introductions to each. We are very pleased to present here the introduction to Schulz’s book in a translation done by the author and Joshua Price, accompanied by Price’s translation from the original Yiddish of one of the committee’s bulletins. This bulletin, no 3, “discusses the campaigns of September 1939 — a ‘broad topic, which encompasses a sea of suffering, bloodshed, offenses, and humiliation.’ The Bulletin describes violent mass expulsions and looting of Jews from the cities of Sierpc, Ostrów Mazowiecka and Wysokie-Mazowiecka (both in the Białystok voivodeship), Brontshik (Węgrów district) and Wyszków.” The original Yiddish of all six bulletins can be read here.
We hope that these excerpts will help introduce English language audiences to this important new scholarly work and the history of the Vilna Committee. —The Editors
You can read the introduction to Schulz’s book here.
Click here to download a PDF of this text and its translation.
Bulletin Number III of December 15, 1939 reports on the situation on the German-Soviet borders in occupied Poland—at a time when these borders had not yet been definitively fixed. Through the end of September 1939, the Wehrmacht was still invading Polish territory that had been granted to the Soviet Union in accordance with the Molotov–Ribbentrop Pact of August 23. A few days later, the Wehrmacht withdrew from these territories, not before having plundered public and private property and violently attacking civilians, especially Jews. In other areas it was the Red Army that withdrew, leaving them to the jurisdiction of the Wehrmacht. On September 28, when the Soviet Union was granted the territory of Lithuania, Germany received the territory between the Vistula and Bug rivers in return (Lublin district and parts of the Warsaw district). From then on the Bug became the natural border between Germany and the Soviet Union (until June 22, 1941, when Germany invaded Soviet-occupied territory under Operation Barbarossa).
During the liminal month of September, Nazi Germany seized the opportunity to “purge” “undesirable elements,” especially Jews, by chasing them across the borders into the Soviet-occupied territories of Poland. The forced resettlement of Jews (as part of an “ethnic cleansing” campaign) from the territories annexed by Germany to the Generalgouvernement was a separate crime, which is discussed in Bulletin V about Łódź. Bulletin III discusses the campaigns of September 1939—a “broad topic, which encompasses a sea of suffering, bloodshed, offenses, and humiliation.” The Bulletin describes violent mass expulsions and looting of Jews from the cities of Sierpc, Ostrów Mazowiecka and Wysokie-Mazowiecka (both in the Białystok voivodeship), Brontshik (Węgrów district) and Wyszków.
In the face of countless reports of atrocities, the testimony of a 19-year-old Jewish boy from Łódź is particularly astounding: German soldiers, whom he initially considered a grave threat, turned out to be from the former Czechoslovakia and helped him to get safely across the Soviet border. When the boy told them of his father’s assassination, they replied: “‘Those Germans [...] —they were true SS people. We are different. We are going to eradicate this. We will soon see you by the Russians.’ [...] They sang ‘Deutschland über alles’ but added to the end ‘But this will be a communist Germany. We will destroy Hitler.’ The time will come when we will execute all the Nazis killing the Jews.” —Miriam Schulz
קאָמיטעט צו זאַמלען מאַטעריאַלן װעגן ייִדישן חורבן אין פּױלן, 1939.
ביולעטין נומער 3 15 דעצעמבער 1939
(אַלע מאַטעריאַלן, װאָס װעלן פֿאַרעפֿנטלעכט װערן אין די ביולעטינס פֿון אונדזער [...] זענען געזאַמלט געװאָרן דורך פֿאַראַנטװאָרטלעכע געזעלשאַפֿלעכע טוער. פֿאַרשריבן אױסן מױל פֿון גלױבװירדיקע דערצײלער און שטרענג קאָנטראָלירט).
בּײַ די גרענעצן
כּדי דעם לײענער זאָל זײַן פֿאַרשטענדלעך אַלץ, װאָס װערט דאָ װײַטער דערצײלט, איז פֿאַר אים נױטיק צו געדענקען אָט װאָס:
ג ר ע נ ע צ ן זענען געװען פֿאַרשידנאַרטיקע:
די דײַטשן האָבן זיך מיט אימפּעט גערוקט פֿאַרױס, אָבער שפּעטער פֿון אַ סך פּונקטן זיך צוריק געצױגן, כּדי אַרײַנצולאָזן אַהין די רוסן. געװען װידער פֿֿאַלן – פֿאַרקערטע: די רוסן האָבן פֿאַרנומען אַ פּונקט, און אים שפּעטער אָפּגעגעבן די דײַטשן.
װײַטער, עס זענען געװען אַזעלכע פֿאַלן: די דײַטשן האָבן פֿאַרנומען אַ פּונקט, געלאָזט די ייִדן צורו, אַװעק װײַטער: שפּעטער ערשט האָבן זײ זיך אופֿגעקערט, און אַרױסגעװאָרפֿן אַלע ייִדן פֿון שטעטל, – אַװעקגעשלעפּט זײ צו דער נײַגעבילדעטער גרענעץ מיט ראַטנפֿאַרבאַנד.
אין די אַלע פֿאַלן האָבן ייִדן געליטן פֿריער אײן מאָל און שפּעטער אַ צװײט מאָל. אַמאָל ריכטנדיק זיך אױף די אומגליקן װאָס דערװאַרטן זײ, און אַמאָל גאָר אופֿגעריכט.
נאָך אײנס: אַפֿילו װען די גרענעצן האָבן זיך שױן סטאַביליזירט, האָט אָבער דער שטראָם פֿון ייִדן אַלץ נישט אױפֿגעהערט פֿון װאַרשע, לאָדזש, למשל, האָט דער דאָזיקער שטראָם נישט אױפֿגעהערט ביז הײַנטיקן טאָג, שױן צװײ חדשים נאָכן פֿעסטשטעלן די גרענעץ צװישן דײַטשן און רוסן. ייִדן "גנבֿנען" די גרענעץ, טרעפֿן זיך אָן אױף דײַטשע װאַכן, און לײַדן פֿון זײ אָן אַ סוף.
אָט די אַלע יסורים – פֿון מלחמה־טעג און פֿון נאָך־מלחמה־צײַטן – שפּיגלען זיך אָפּ נאָר אין אַ געװיסער מאָס אױף די װײַטערדיקע בלעטלעך. עס װערן דאָ אױך געשילדערט די איבערלעבענישן פֿון די געפּײניקטע אין די צײַטװײַליקע לאַגערן און זאַמלפּונקטן, װאָס דאָס פֿלעגט געװײנלעך זײַן דער "פּרוזדור" צום אַמתן גהינום – אױף דער גרענעץ.
"בײַ די גרענצען" – איז, בכן, אַ ברײטע טעמע, װעלכע נעמט אַרום אַ ים מיט לײַדן און בלוטפֿאַרגיסונגען, באַלײדיקונגען און דערנידעריקונגען.
מיר געבן דאָס װאָרט – די געליטענע אַלײן.
Committee for the Collection of Materials on the Destruction of the Jews in Poland, 1939.
Bulletin no. 3 December 15, 1939
(All materials published in the bulletins of our committee were collected by responsible community leaders. Testimonies are transcribed directly from trustworthy witnesses and rigorously verified.)
At the Borders
So that the reader will understand everything told below, it it necessary to remember the following:
There were various borders:
The Germans advanced quickly, but later retreated from many positions in order to let the Russians in. There were also the opposite cases—the Russians occupied a position, and later gave it up to the Germans.
Moreover, there were cases where the Germans occupied a position, let the Jews be, and moved on. Only later did they return and expel all the Jews from the town, and dragged them to the newly-established border with the Soviet Union.
In all these cases the Jews suffered once and then again. Sometimes they expected the tragedies awaiting them, and sometimes not at all.
In addition: Even when the borders had stabilized, the stream of Jews coming from, say, Warsaw or Łódź, did not cease, and it continues until this day, even two months after the borders between the Germans and the Russians have been fixed. Jews “steal” across the border, encounter German guards, and suffer tremendously at their hands.
All of this suffering—from the war and after—is reflected only to a certain extent in the following pages. Here the experiences of those who suffered in the interim camps and gathering points are described, which typically were the “antechamber” to the true hell—at the border.
“At the Borders” is, therefore, a broad topic, which encompasses a sea of suffering, bloodshed, offenses, and humiliation.
We now let the persecuted speak for themselves.
שעפּס (שערפּץ)
(קרײַז־שטאָט אין פּלאָצקער געגנט)
פֿרײַטאָג דעם 8–טן סעפּטעמבער 1939 זענען די דײַטשן אַהין אַרײַן. די ערשטע טעג האָט זיך דאָס דײַטשע מיליטער באַצױגן צו ייִדן גאַנץ העפֿלעך: די דײַטשן זענען נישט געװען זיכער, צי זײ בלײַבן דאָ, אָדער שעפּס װעט געהערן צו די רוסן. זײער גיך האָט זיך געענדערט די באַציִונג, עס האָט זיך אָנגעהױבן די סדרה כאַפּן אױף אַרבעט און שנײַדן בערד. װעגן דעם װעלן מיר דערצײלן אַן אַנדערש מאָל. דאָס מאָל איז דאָך אונדזער טעמע – די גרענעץ. איז אָט װי אַזױ דאָס איז צוגעגאַנגען אין שעפּס.
אײן מאָל דערהערט זיך אױפֿן אַרבעטס־פּלאַץ אַ קאָמאַנדע: "אױפֿהערן אַרבעטן!"
דער עולם האָט געמײנט – מ'גײט אַהײם.
מע האָט אַלע צוגעפֿירט צו דער קאַנצעלאַריע פֿון געשטאַפּא, און דאָ אַלעמען אױסגעפֿרעגט: װער איז פֿאַרהײראַט?
עס האָבן זיך אָפּגעטײלט 53 בחורים, געבליבן שטײן.
דערצײלט אונדז װעגן דעם מאָמענט דער קאַמאַשנמאַכער י. ג. ד.:
"נעמט אַ געשטאַפּאָ־מאַן אַרױס אַ דעקלעראַציע און לײענט:
"דאָ איז דײַטשלאַנד. איך, יודע, שרײַב זיך אונטער, אַז איך מוז פֿאַרלאָזן די דײַטשע טעריטאָריע".
נאָך אַמאָל אױסגעטײַטשט: "איך פֿאַרלאָז פֿ ר ײַ װ י ל י ק די דײַטשע טעריטאָריע. און טאָמער קום איך צוריק – װעט מען מיך שיסן".
האָט אײנער געזאָגט: ער איז קראַנק. ער האָט אַ קראַנק האַרץ. האָט אים געשלאָגן מיט דער ביקס, געזאָגט: ד אָ ר ט װעסטו שױן װערן אױסגעהײלט.
האָבן אַלע אונטערגעשריבן די דעקלאַראַציעס – אונטער די לעכער פֿון רעװאָלװערן. יעדער האָט באַקומען אַ ברױט אין האַנט אַרײַן. מ'האָט אַלעמען אױפֿגעשטעלט און אַװעקגעפֿירט אין טורמע. אױפֿן װעג האָבן די ייִדן געמוזט הױך זינגען. זיסט – געקראָגן געשלאָגן. מוטערס, ברידערלעך און שװעסטערלעך זענען נאָכגעלאָפֿן. אין שטעטל איז געװאָרן אַ יללה: מ'שיקט אַװעק די קינדער. אָבער די דײַטשן האָבן געזעגענט זיך – נישט געלאָזט. בלױז מיט די בליקן…
געקומען אין תּפֿיסה, אַלעמען אױסגעטשלעט, אַרײַנגעפֿירט אין די צעלעס דורך אַ שמאָלער טיר. פֿון בײדע זײַטן זענען געשטאַנען געשטאַפּא־לײַט און שטאַרק געשלאָגן אַלעמען מיט די קאַלבעס. אין די צעלעס האָבן מיר געקלאָגט, געװײנט, אײנער דעם אַנדערן געטרײסט: אַפֿשר שיקט מען אונדז צו דער גרענעץ. אַ גאַנצן טאָג האָבן מיר נישט געגעסן, אָבער די געשטאַפּאָ האָט אױך איצט געהײסן צעשנײַדן דעם ברױט, אָבער נישט עסן – "ביז אַכט אוהר." אײנער פֿון אונדז האָט זיך נישט געקענט אײַנהאַלטן און געכאַפּט אַ שטיקל ברױט. האָט דער געשטאַפּאָ־מאַן דאָס דערזען: "װער האָט גענומען דאָס שטיקל ברױט?" – ער האָט יענעם געשלאָגן מיט אַ בײטש, געגעבן פּעטש, און לסוף צוגענומען בײַ אַלעמען דאָס ברױט. און קײנער האָט נישט געהאַט װאָס צו עסן – פֿאַר אַ שטראָף!
אינדערפֿרי האָט מען ווײַטער אַלעמען גענומען צו אַרבעט – אין הױף, בײַ די קלאָזעטן אאַז"װ.
אַכט אינדערפֿרי האָט מען אַרױפֿגערופֿן אַלעמען אין קאָרידאָר, אָפּגעצײלט עטלעכע און פֿופֿציק מאַן, נישט קײן באַװײַבטע, און אַרױפֿגעזעצט אַלעמען אױף דרײַ לאַסט־אױטאָס – – – װוהין פֿירט מען אונדז? צום װאַרשעװער פֿראָנט?
געפֿאָרן עטלעכע שעה, געקומען צו פּולטוסק, לעבן דער בריק, אױף יענער זײַט נאַרעװ. געהײסן אַלע ייִדן אַרױסגײן, אױסגעשטעלט. פֿריער געהײסן אױפֿרײניקן די אױטאָס, דער בײַ געשלאָגן.
נאָך דעם װידער אַמאָל אונדז איבערגעלײענט די דעקלאַראַציע: "אָט איז די גרענעץ פֿון דריטן רײַך, דער נאַרעװ. װער ס'װעט קומען צוריק, װעט װערן דערשאָסן."
דאַן האָבן די דײַטשן אַרײַנגענומען קױלן אין די ביקסן, אָפּגעפֿאָטאָגראַפֿירט אונדז און אַ קאָמאַנדע געגעבן: "לאָז! שנעל לױפֿן! צעשיטן זיך!".
מיר זענען אַלע אַװעק אין װאַלד.
פֿרײַער אָפּגעאָטעמט.
אַזױ האָט זיך דאָס דריטע רײַך געזעגנט בײַ דער נאַרעװ־גרענעץ (מיט פֿ.ס.ס.ר.) מיט די "נישט געװוּנטשענע" עלעמענטן פֿון שעפּס.
Sierpc (Sherpts)
(district town in the Płock region)
The Germans arrived here on Friday, September 8, 1939. During the initial days, the German military treated the Jews quite courteously: the Germans were not sure whether they would stay here or whether Sierpc would belong to the Russians. This all changed very quickly, and so began the usual practice of putting the Jews to work and cutting their beards. We shall discuss this at another time. Now our topic is the border. And this is how things unfolded in Sierpc.
One time, a command was heard at the workstation: “Stop working!”
People thought that they were being sent home.
Everyone was led to the administrative office of the Gestapo and was questioned: Who among you is married?
53 young men separated from the crowd and remained standing.
The shoemaker Y. G. D. told us about this moment:
“A Gestapo officer took out a declaration and read:
‘This is Germany. I, Jude, agree by my signature that I must leave German territory.’
And then explained: ‘I voluntarily agree to leave German territory. And if I come back—I will be shot.’
Then someone said that he was sick, that he had a bad heart. So they beat him with a rifle, saying: There, that’ll fix you.
So everyone signed the declarations, at gunpoint. Everyone got a piece of bread. They lined everyone up and took them to the prison. On the way, the Jews were made to sing loudly. And if they did not, they got beaten. Mothers, brothers, and sisters ran behind. In town there was an uproar: ‘children are being sent away!’ But the Germans didn’t let anyone say goodbye to them. Only with glances…
Arriving at the prison, everyone was lined up and led into cells through a narrow door. Gestapo officers were standing on either side and were beating everyone with the butts of their guns. We wailed and cried in the cells, and comforted each other: ‘maybe they are sending us to the border.’ We did not eat for an entire day; the Gestapo ordered us to distribute the bread, but not to eat it, not “until 8:00.” One of us could not hold out and snatched up a piece of bread. The Gestapo officer noticed it. ‘Who took that piece of bread?’ And he beat him with a whip, slapped him, and finally took away everyone else’s bread. And as a punishment, no one had anything to eat!
In the morning everyone was put to work again—in the courtyard, in the toilets, and so on.
At 8:00 in the morning everyone was called into the hallway, fifty or so single men were counted off. Everyone was put into three trucks—where were they taking us? To the Warsaw front?
We traveled for several hours and came to Pułtusk, near the bridge, on the far side of the Narew river. Everyone was ordered out and lined up. First we were ordered to clean the trucks, and were beaten all the while.
Then the declaration was read to us again: ‘This is the border of the Third Reich, the Narew. Whoever comes back across will be shot.’
Then the Germans put bullets into their guns, photographed us, and issued a command: ‘Move! Run fast! Scatter!’
We all went into the forest.
We breathed a bit easier.”
And thus did the Third Reich bid farewell to the “undesirable” elements of Sierpc at the Narew border (with the Soviet Union).
אָסטראָװ־מאזאָװצקי
(קרײַז־שטאָט אין ביאַליסטאָקער װאָיעװאָדשאַפֿט)
דעם 29טן סעפּטעמבער 1939 איז באַװוּסט געװאָרן: אָסטראָװ בלײַבט בײַם דײַטש. די האַלטונג פֿון דײַטשישן מיליטער איז געװאָרן האַרטער, שטרענגער.
"–מאָנטאָג חול–המועד–סוכות, דעם 2טן אָקטאָבער״ – דערצײלט אונדז דער פֿירער פֿון דער ישיבה "בית יוסף," הרבֿ א. א. נ. – ״פֿאַרנאַכט האָט די ציװילע מיליץ מודיע געװען, אַז מאָרגן אַכט פֿרי מוזן אַלע זײַן אױף די הײף; אױב ס'איז דאָ אײנער אַ קראַנקער, װאָס קען נישט אַרױפֿגײן, מוז מען מעלדן װעגן דעם פֿאָרױס. האָט נישט געװוּסט, װאָס דאָס באַדײַט. געװען פֿאַרשידענע השערות: ס'איז אַ רעװיזיע אין די הײַזער. מע זוכט געװער; מע װיל װיסן, װיפֿל פֿרעמדע ס'איז דאָ אין שטאָט.
עס איז געװען אַ רעגנדיקער טאָג. אַלע האָבן זיך אָנגעטאָן און אַרױס אין די הײף. האַלב אַכט האָט מען זיך דערװוּסט, אַז עס איז אַ ג ז י ר ה אױף די פֿרעמדע (ד"ה אױף די ייִדישע פּליטים אױס אַנדערע שטעט); זײ מוזן תּיכף אַרױס פֿון שטאָט. – – –
אַלע פֿרעמדע האָט מען צונױפֿגעקליבן אױפֿן נײַעם מאַרק־פּלאַץ. געװען דאָ דרײַ טױזנט מאַן – גרױסע און קלײנע, יונגע און עלטערע מענטשן. – – – אױפֿן מאַרק־פּלאַץ האָט אַן עלטערער דײַטשער אָפֿיציר, אַ מאַיאָר, געהאַלטן אַ קורצע רעדע: אַלע פֿרעמדע ייִדן מוזן שנעל פֿאַרלאָזן די שטאָט…
אַרום נײַן – האַלב צען, דער רעגן האָט געגאָסן. האָט מען גענומען טרײַבן אַלע דרײַ טױזנט מאַן אױף זעמבראָװער שאָסײ. אַלע איבעריקע שאָסײען זענען געװען פֿאַרמאַכט. ס'איז געװען שױדערלעך. מ'האָט נישט געלאָזט קײן זאַך מיטנעמען. װאָסער ייִד עס האָט געהאַט מיט זיך עפּעס אַ פּעקל, האָט מען עס בײַ אים צוגענומען און געװאָרפֿן פֿאַר די קריסטן.
מ'האָט געשלאָגן אַלטע לײַט און פֿרױען – זײ זאָלן גײן שנעלער. פֿאַרבײַ אונדזער שטוב איז דער דאָזיקער צוג געגאַַנגען אַ דרײַ שעה צײַט.
די אַרױסגעטריבענע האָבן זיך געבעטן: כאָטש אַ שטיקל ברױט מיטצונעמען פֿאַר די קלײנע קינדער, אָבער מ'האָט נישט געלאָזט. בײַ יעדן טױער איז געשטאַנען אַ זשאַנדאַרם, מ'זאָל חלילה זיך נישט פֿאַרהאַלטן. נישט געװען מעגלעך עמעצן עפּעס צו דערלאַנגען. דאָס געװײן פֿון די קינדער און אַלטע לײַט האָט געשפּאַלטן הימלען, ממש צעבראָכן די שטאַטישע אײַנװױנער.
אַזױ האָט מען געיאָגט די מענטשן זיבן – אַכט קילאָמעטער, ביז צו דער נײַער רוסישער גרענעץ.
די אַרױסגעטריבענע האָט מען בײַ דער גרענעץ געשלאָגן, רעװידירט, צעשניטן די פּעקלעך (בײַ װעמען מ'האָט נאָך אַזױנע געפֿונען) – אָפּגעגעבן אַלץ די קריסטן, און צוגענמען ביזן לעצטן גראָשן.
פֿאַרשטײט זיך, אין אַ פּאָר טעג אַרום איז געקומען די רײ אױך אױף די אָרטיקע אַלטגעזעסענע ייִדישע אײַנװױנער פֿון אָסטראָװ–מאַזאָװיעצקי. די פּײניקונגען און קאָנפֿיסקאַציעס – האָבן צוגעאײלט די זאַך.
די שטאָט האָט אָנגעהױבן אָפּצושטאָרבן, – דערצײלט אונדזער עדות, – במשך פֿון געצײלטע טעג זענען אַלע אַרױפֿגעפֿאָרן. געבליבן נאָר אײנצלנע".
Ostrów Mazowiecka (Ostrov-Matsovtski)
(District town in the Bialystok voivodeship)
On September 29th it became clear: Ostrów would remain under German occupation. The position of the German military was becoming stronger, more menacing.
“Monday evening, on an intermediate day of Sukkot, October 2nd,”—so tells us the leader of the “Beit Yosef” yeshiva, Rabbi A.A.N.—“the civilian militia announced that tomorrow at 8 AM, everyone had to be out in the courtyard. If someone was sick and could not go out, he had to be told in advance. We did not know what this meant. There were various guesses: it would be a raid on our homes; they were looking for weapons; they wanted to know how many aliens were in town.
It was a rainy day. Everyone got dressed and went out to the courtyard. At 8:30 we were informed that there was a decree on the non-residents (i.e. on the Jewish refugees from other towns). They had to immediately leave the town.
All the non-residents were gathered up at the new marketplace. There were 3,000 men—large and small, young and old. At the marketplace, an older German officer, a Major, gave a short speech: ‘All non-resident Jews must quickly leave the town…’
Around 9–9:30, the rain was pouring. So, all three thousand men were led to the Zambrower highway. All the other roads were closed. It was horrible. They didn’t let anyone take anything with them. Any little package a Jew might have had was confiscated and thrown to the Christians.
The elderly and the women were beaten, so that they would go more quickly. This procession of people went by our home for around three hours.
The expelled asked for a little bread, even if only for the small children, but they were denied. A policeman was standing at every gate to ensure that absolutely no one would stay behind. It was impossible to give anything to anyone. The cries of the children and the elderly split the heavens and pierced the hearts of the townspeople.
And so these people were driven 7–8 kilometers, up to the new border with Russia.
At the border, the expelled were beaten and searched, and their belongings (on whomever something was found) were torn away and given to the Christians. The Jews were robbed down to the last penny.
Of course, in a few days time, the same fate would befall the longtime Jewish inhabitants of Ostrów Mazowiecka. Things were accelerated thanks to the beatings and confiscations.
The town began to die out — so tells our informant — and everyone was expelled in the course of several days. Only a few remained.”
װיסאָקע–מאַזאָװעצקי
(קרײַז־שטאָט אין ביאַליסטאָקער װאָיעװודשאַפֿט).
אַ העברעיִשער לערער װעלכער האָט פֿון אָנהױב מלחמה זיך אױסבאַהאַלטן פֿאַר די באָמבאַרדירונגען אין ל אָ מ ז ש ע און שפּעטער, דעם 9טן סעפּטעמבער, זיך אומגעקערט קײן װ י ס אָ ק ע, דערצײלט אונדז:
– אין אַ געװיסן טאָג האָבן די דײַטשן צונױפֿגענומען אַלעמען פֿון שטעטל, ייִדן און קריסטן. געהאַלטן זײ אַ פּאָר שעה אױפֿן אָפֿענעם פּלאַץ, אַ שעה צײַט געהײסן זײ שטײן מיט – די הענט אין דער הױך; אַ שעה צײַט – זיצן מיט די הענט צום הימל. געװען זענען דאָ איבער צװײ טױזנט מענטשן. מ'האָט אָנגעשטעלט אױף אונדז קױלנװאַרפֿערס, געדראָט – אין אַ שעה אַרום װעט מען אונדז אַלעמען אױסשיסן. מ'האָט אונדז אַלעמען רעװידירט, צוגענומען אַלץ. אַ סך ייִדן האָבן שױן געהאַט אָפּגעזאָגט װידוי. דער דײַטשער "שפּרוך" איז געװען: "אַלע יודען אױסשלאַכטן! דרעק–יודען!"
אין עטלעכע שעה אַרום, פֿאַרנאַכטצײַט, האָט מען אַלעמען אַרײַנגעטריבן אין אַ קאָשטשאָל און געהאַלטן זײ דאָרט אַ פּאָר טעג אין שרעקלעכסטע באַדינגונען: אָן עסן. נישט אַרױסגעלאָזט לצורך. ענדלעך, האָט מען די אַרעסטירטע אָנגעהױבן גרופּנװײַז אַרױסצולאָזן, און אױף לאסט־אױטאָס האָט מען זײ ערגעץ אַװעקגעפֿירט. די גרופּע פֿון אונדזער עדות האָט מען אַװעקגעפֿירט אונטער אַ שטאַרקער װאַך צופֿוס קײן זעמבראָװע, װוהין זײ זענען אָנגעקומען פֿרײַטאָג פֿאַרנאַכט דעם 15טן סעפּט. 1939.
דאָרט האָט מען זײ געהאַלטן אין די קעלערן פֿון די קאַזאַרמעס – װידער בײַ שױדערלעכע באַדינגונגען. לסוף אָנגעהױבן אױך פֿון דאַנען זײ צו באַפרײַען. דערצײלט װעגן דעם דער דערמאָנטער לערער אַזױ:
אױפֿן הױף האָט מען אונדז װײַטער געשטױסן מיט די פֿיס. געשלאָגן, אָפּגעלאַכט פֿון אונדז שטאַרק. מ'האָט אונדז אײַנגעשטעלט אין שורות און גענומען יאָגן. עטלעכע זעלנער אױף פֿערד האָבן אונדז געיאָגט. פֿון פֿאָרנט און פֿון הינטן זענען געװען קױלנװאַרפֿערס.
אױפֿן װעג האָבן פֿרױען אונדז געװאָלט דערלאַנגען ברױט, פֿרוכט, – האָט מען אױסגעשאָסן אין דער לופֿט, נישט צוגעלאָזט. מיר זענען געװען פֿאַרחלשט פֿון הונגער און מידקײט. אײן פֿרעמדע פֿרױ האָט זיך דערנענטערט צו אונדז, האָט אַ זעלנער איבערגעקערט דאָס גאַנצע עסן, די פֿרױ צעקלאַפּט, צעהרגעט, זי איז קױם אַװעק מיטן לעבן.
אונדז האָט מען װײַטער געיאָגט. אײנער פֿון אונדזער גרופּע איז געפֿאַלן חלשות, איז צו אַ זעלנער פֿון דער דער װאַך און האָט אים דערשאָסן. דאָס איז געװען אַ ז ע מ ב ר אָ װ ע ר — פּ י צ י נ ע ר, אַ בוכהאַלטער.
מיר זענען אַלץ װײַטער געלאָפֿן. גראָד איז פֿאַרבײַגעפֿאָרן אַ דײַטשער לאַסט־אױטאָ, האָט זיך אַרױסגעריסן פֿון אונדזער גרופּע דער בלוט־צעשלאָגענער בחור ב אַ ל אַ מ ו ס (זײַן פֿאָטער רופֿט מען אבֿרהם־משה קצבֿ). און ער האָט זיך אַרונטערגעװאָרפֿן אונטער די רעדער. ער האָט דערנאָך נאָך געאָטעמט. איז צוגעגאַנגען אַ זעלנער פֿון אונדזער װאַך צום איבערגעפֿאָרענעם און אים דערשאָסן.
אונדז האָט מען געיאָגט װײַטער. הינטער דער שטאָט, פֿאַרבײַגײענדיק אַ טײַכל, האָבן מיר געזען, װי צװײ זעלנער פֿירן אַראָפּ מ ש ה ג ר ו ש ק ע צום טײַכל. דאָרט האָט מען אים עטלעכע מאָל אױסגעשאָסן און מיטן פֿוס אַרײַנגעשלײַדערט אין טײַכל אַרײַן.
מ'האָט אונדז אַלץ װײַטער געיאָגט, נישט געלאָזט טרינקען קײן װאַסער פֿון די טײַכלעך. װער ס'האָט זיך אַביסל פֿאַרהאַלטן, האָט באַקומען געשלאָגן. מ'איז אַלץ געלאָפֿן. דער ר ו ד ק ע ר ש ו ח ט איז געװען אַ געברוכטער, אַ מענשט פֿון 70 יאָר, – האָט ער אױך געמוזט לױפֿן.
פֿאַרנאַכט זענען מיר אַרײַנגעקומען קײן ל אָ מ ז ע – די שטאָט איז שױן אינגאַנצן חרובֿ געװען.
מ'האָט געזאָגט – מע יאָגט אונדז קײן דײַטשלאַנד. בײַ מיר איז געװען באַשלאָסן אַרײַנצוװאַרפֿן זיך דאָ אין נאַרעװ: דאָס לעבן האָט בײַ מיר שױן נישט געהאַט קײן װערט. קומענדיק אױף עק דװאַרנע און געלטשינסקע גאַס, האָב איך זיך אָּפגעטײלט פֿון דער גרופּע און בין אַװעק: איך האָב געהאַלטן. װען אַפֿילו מען װעט מיך שיסן, איז אַלץ בעסער. אָבער צום גליק האָב איך זיך אַרױסגעראַטעװעט.
װעגן דעם, װאָס איז װײַטער געשען מיט די געטריבענע, האָט זיך דער לערער ג. דערװוסט שפּעטער. ער דערצײלט װעגן דעם אַזױ:
– דינסטאָג דעם 19טן סעפּטעמבער האָט מען זײ אַװעקגעפֿירט קײן ק אָ ל נ ע. און פֿון דאָרט קײן ש ט ש ו ט ש י ן, ג ר אַ י ע װ ע, ש ט אַ ב ל אַ ן בײַ קעניגסבערג. דאָרט האָט מען זײ געגעבן מאַטעריאַל, געהײסן אױפֿשטעלן בײדלעך, אָבער װען די בײדלעך זענען שױן געװען פֿאַרטיק און מען האָט שױן געזאָלט אַרײַנגײן אַהין, האָט מען אַרײַנגעלאָזן אַהין בלױז די קריסטן. די ייִדן האָט מען געהײסן בױען נײַע בײדלעך, און אױך אין ד י װײַטער זײ נישט אַרײַנגעלאָזט. ערשט װען אַלע קריסטן זענען שױן געװען באַזעצט, האָט מען אױך די ייִדן אַרײַנגעלאָזט.
צװײ נעכט האָבן די ייִדן גענעכטיקט אין פֿעלד, אונטער אַ גאָסרעגן. אין די בײדלעך איז געװען אָנגעפּאַקט װי אַ הערינג. עסן האָט מען געגעבן נאָר ברױט (אַ האַלב פֿונט מעת־לעת) מיט אַ פּאָר זופּ קאַװע – אין אײן שעלכל פֿאַר פֿיר מענטשן. אַזױ האָט מען אַלע געהאַלטן איבער אַ װאָך. אַ סך פֿון זײ זענען קראַנק געװאָרן. צװײ זענען געשטאָרבן.
נאָך צען־עלף טעג האָט מען אַלע אײנװוינער פֿון לאַגער אַרױפֿגעלאָדענט אױף פֿיך־װאַגאָנעס, געהאַלטן אַ מעת־לעת פֿאַרשלאָסן אין די װאַגאָנעס, דערנאָך צוגעשטעלט זײ צו דער גרענעץ מיט ס.ס.ס.ר. בײַ אָ ס ט ר אָ ל ע נ ק ע.
צעבראָכענע זענען זײ מיט אַ צײַט שפּעטער געקומען צוריק קײן ל אָ מ ז ע (נאָכדעם, װי די רױטע אַרמײ האָט פֿאַרנומען לאָמזע). אַ סך פֿון זײ זענען געװען צעשטאָכן פֿון באַגנעטן (צב"ש דעם לאָמזער רבֿס זון לײבל שאָצקעס).
Wysokie-Mazowiecka (Visoke-Mazovetski)
(District town in the Białystok voivodeship)
A Hebrew teacher who, from the beginning of the war, hid from the bombardments in Łomża (Lomzshe) and later, on September 9th, returned to Wysokie (Visoke), told us:
“On a certain day the Germans gathered up everyone in town, Jews and Christians. They were held for a few hours in the open square. They were ordered to stand with their hands in the air for one hour; then to sit with their hands in the air for another hour. There were over 2,000 people there. Machine guns were pointed at us, and threats were issued that we would all be shot in an hour. Everyone was searched and everything was confiscated. Many Jews had already said their final confessions. We heard the German ‘saying’: ‘Alle Juden abschlachten! Drecksjuden!’ [Butcher all Jews! Filthy Jews!]
Several hours later, in the evening, everyone was driven into a church and was held there for a few days in the worst possible conditions: no food. We were not allowed to use the bathroom. Finally, they began letting out the arrested in groups, and they loaded everyone onto trucks and drove them away somewhere.” The group of our witness was led by foot, under very strict guard, to Zambrow, where they arrived Friday evening, September 15th, 1939.
There they were held in the cellars of the barracks, again in horrible conditions. Eventually they were let out. The aforementioned teacher relates:
“At the courtyard they pushed us along by foot. They beat us and mocked us. They lined us up in rows and pushed us forward. Several soldiers on horses pushed us forward. There were machine guns in front and behind.
On the way, the women wanted to give us bread and fruit — guns were fired into the air and they were not allowed to. We were very weak from hunger and fatigue. One woman approached us, but a soldier overturned the bundle of food and beat her violently. She barely escaped alive.
We were pushed on further. One person in our group fainted. So a soldier came over and shot him dead. This was a Jew from Zambrow named Pitsiner, a bookkeeper.
We ran on. Just as a German truck was passing, one of our group, the bloodied young man Balamus (his father is Avrom-Moyshe Katsev) broke away from us. And he threw himself under the wheels. He was still breathing after. So a soldier went over to him and shot him dead.
We were pushed on further. Beyond the town, going past a little river, we saw two soldiers leading Moyshe Grushke down to the water. There he was shot several times and kicked into the river.
We were pushed on further, not allowed to drink any water from the streams along the way. Whoever tarried a bit was beaten. Everyone was running. The Rudker shoykhet was a frail man of 70 years, and even he had to run.
In the evening we arrived in Łomża — the city was entirely destroyed.
They said that we were being pushed all the way to Germany. I decided to throw myself in the Narew river: life no longer had any value for me. Reaching the end of Dvarne and Geltshinske Street, I separated from the group and ran off. I thought: Even if they were going to shoot me, that would be fine. But luckily, I was able to save myself.”
The teacher G. found out later about what happened with those who were expelled. He relates:
“On Tuesday, September 19th, they were led to Kolno (Kolne). And from there to Szczuczyn (Shtshutshin), Grajewo (Grayeve), Shtablan, near Koenigsberg. There they were given materials and ordered to little huts, but when the huts were ready and one could enter them, only Christians were allowed in. The Jews were ordered to build new huts, but were not allowed into these either. Only once all the Christians were settled were the Jews allowed in.
The Jews spent two nights in the field, in pouring rain. People were packed in the huts as densely as herring in a jar. They were only given bread to eat (half a pound per day) with a few cups of coffee, one cup for every four people. And so it was for over a week. Many became ill. Two people died.
After 10–11 days, everyone in the camp was loaded onto cattle cars, locked inside for a day, and then taken to the border with Russia — near Ostrołęka (Ostrolenke).
Badly injured, they returned some time later to Łomża (once it was occupied by the Red Army). Many of them had been cut by bayonets (like the Łomża rabbi’s son, Leybl Shatskes).”
ב ר אָ נ ט ש י ק
(אַ דאָרף בײַ סט. לאָכאָװ, װענגראָװער קרײַז)
דערצײלט אונדז אַ ייִנגע פֿרײַלן ב., װעלכע איז געלאָפֿן פֿון מ י ש ב י ץ (אָסטראָלענקער קרײַז) און בײַם סוף פֿון אירע װאַנדערונגען איז זי אָנגעקומען חול־המועד־סוכות אין אַ דאָרף ב ר אָ נ ט ש י ק (לעבן לאָכאָװ):
– קײן ב ר אָ נ ט ש י ק זענען צוגלײַך מיט אונדז אָנגעקומען ייִדן פֿון פּ ו ל ט ו ס ק, ר ו ז ש אַ ן , ד ל ו ג אָ ש אָ ד ל ע, ג אָ װ אָ ר אָ װ ע. דאָס זענען אַלץ געװען פּליטים, װעלכע די דײַטשן האָבן געהײסן אין משך פֿון 5 מינוט פֿאַרלאָזן זײערע שטעט. די דײַטשע װאַכן האָבן אױסער דער שטאָט אַלעמען אױסגעטאָן קאָמפּלעט נאַקעט, צוגענומען בײַ זײ אַלץ און געטריבן װײַטער: "זאַ בוגעם ! זאַ בוגעם! צום רוס!"
אײן פֿרױ פֿון פּולטוקס האָט דערצײלט: זי איז פּונקט געװען אין גאַס, אין שטוב האָט זי געלאָזן אַ יאָריק קינד. האָט זי זיך געבעטן בײ די דײַטשן: לאָזט מיך אַרױסנעמען דאָס קינד. האָט מען זי נישט געלאָזט מיטנעמען דאָס קינד. געטריבן װײַטער.
די דײַטשן האָבן געמאָלדן: אַלע ייִדן װעלן פֿון ב ר אָ נ ט ש י ק מוזן אַװעק.
בײַ די אײנציקע 4 אָרטיקע ייִדן, אָרעמע עפּל־הענדלער, האָבן די דײַטשן כּסדר גערױבט.
נאָך סוכות זענען מיר אַװעק װײַטער אין װעג: אַלע האָבן געמוזט פֿאַרלאָזן דאָס דאָרף. מיר זענען געקומען אין אַ שטעטל פּ אָ ר ע מ ב י ס..מאָנטאָג דעם 9טן אָקטאָבער האָבן מיר זיך געלאָזט אױפֿן װעג קײן אָ ס ט ר אָ װ– מ אַ ז.
אָנגעקומען, געטראָפֿן דאָ אַ שרעקלעך בילד, אַלע ייִדן האָבן שױן דאָ געהאַט פֿאַרלאָזט די שטאָט, דאָרטן זענען געװען די דײַטשן. צו די אָרטיקע ייִדן האָבן די דײַטשן געמאָלדן: אָן רעכט קענען זײ דאָ פֿאַרבלײַבן, נישט צו אַרבעטן נישט צו האַנדלען.
צװײ קילאָמעטער פֿון דאַנען איז געװען די רוסישע גרענעץ. דינסטאָג דעם 10טן אָקטאָבער אינדערפֿרי זענען מיר צוגעקומען צו דער גרענעץ. די דײַטשן האָבן בײַ אונדז אַלע צוגענומען, אַפֿילו אַ שטיקל זײַף. מײַנע פֿעטערס האָבן נאָך באַקומען פּעטש.
Baczki [?] (Brontshik)
(A village near the city of Łochów, in the district of Węgrów)
A young woman B, who ran from Myszyniec (Mishnits) (Ostrołęka district) and, after much wandering, ended up in the village Brontshik (near Łochów) during the intermediate days of Sukkot, relates the following:
“Along with us, Jews from Pułtusk (Pultusk), Różan (Ruzshan), Długosiodło (Dlogoshodle), Goworowo (Govorove) came to Brontshik. These were all refugees whom the Germans had ordered to leave their hometowns within the span of five minutes. Outside the city, the German guards stripped everyone completely naked, confiscated everything, and pushed them on: “Za bugem! Za bugem! Go to the Russians!”
One woman from Pułtusk relates: She was in the street, and she had left her one-year-old at home. She asked the Germans to let her get her child. She was not allowed to take her child, and driven further on.
The Germans announced: All Jews must leave Brontshik.
The Germans continuously stole from the only four local Jews who remained, poor apple vendors.
After Sukkot we went on. Everyone had to leave the village. We came to a shtetl called Porembis. On Monday, October 9th, we set out for Ostrów Mazowiecka.
Having arrived there, we encountered a terrifying sight. All the Jews had already left town. The Germans were there. They announced to the Jews still there that they had no right to remain there, let alone work or trade.
The Russian border was two kilometers from there. In the morning on Tuesday, October 10th, we came to the border. The Germans took everything we had, down to a bit of soap. My uncles were beaten.”
בײַ ב ר אָ ק
(אָסטראָװ–מאַזאָװיעצקער קרײַז).
דערצײלט אונדז דער אַדװאָקאַט ג., װעלכער איז אַרויס פֿון װאַרשע דעם 7טן נאָװעמבער 1939, ד"ה איבער אַ חודש נאָכן אַרײַנקומען פֿון די דײַטשן:
– עס האָט זיך אָנגעהױבן אַ גרױסע עמיגראַציע פֿון דײַטשן געביט צו דער סאָװיעטישער גרענעץ. צו ערשט פֿון יונגעלײַט, און שפּעטער פֿון סתּם ייִדן, װעלכע האָבן נישט געזען פֿאַר זיך קײן שום צוקונפֿט. די עמיגראַציע האָט אָנגענומען אַ מאַסן־כאַראַקטער, אַזױ װי עס איז נאָך נישט געװען קײן שום באַן־קאָמוניקאַציע. האָט זיך דער עולם געלאָזט צופֿוס…
די דײַטשן האָבן רעװידירט די אַלע פּערזאָנען, צוגענומען בײַ זײ גאָלד, זילבער, געלט, זײגערלעך, קלײדער אאַז"װ. געװען פֿאַלן, װען מ'האָט איבערגעלאָזט כּמעט װי באָרװעס און נאַקעט. נאָך אַ רעװיזיע האָט מען אומישנע פֿאַרטױשט די קלײדער – פֿון אײנעם צו אַ צװײטן; אַמאָל האָט מען עס אַװעקגעגעבן אַ פֿרעמדן קריסט, אָדער אַזאַ פּערזאָן, װאָס מ'האָט אָנגענומען פֿאַר אַ קריסט (מיט אַן "אַרישן" אױסזען).
איך בין געפֿאָרן קײן ב ר אָ ק אין אַן אױטאָ, און דער עקזאַדוס פֿון די ייִדן אױפֿן גאַנצן װעג האָט געמאַכט אױף מיר אַן אומגעהױערן אײַנדרוק: לענגאױס דעם גאַנצן שאָסײ האָט מען געזען ייִנגעלײַט און מײדלעך, ס'רובֿ מיט רוקזעק אױף די פּלײצעס, מיט שטעקנס אין האַנט. געטראָפֿן זיך אױך מענטשן אין די מיטעלע יאָרן; געװען דאָ װעגענער, פּלאַטפֿאָרמעס – אָנגעשטאָפּט מיט מענטשן פֿון סעמיטישן אױסזען. צו 30 – 40 אין אַ װאָגן. ס'זענען אױך געפֿאָרן פּריװאַטע אױטאָס און לאַסט־אױטאָמאָבילן מיט "עמיגראַנטן". ס'האָט געמאַכט דעם אײַנדרוק, װי מ'װאָלט די אַלע נאָכגעיאָגט, װי אַ צוג, װאָס האָט זיך גאָרנישט געװאָלט ענדיקן – אַ צוג פֿון מענטשן, פֿורן, אױטאָס.
אַ פּאָר קילאָמעטער פֿאַר י אַ ד ע װ ע איז אונדזער אױטאָ געװאָרן פֿאַרהאַלטן דורך צװײ מיליטער־לײַט, מיט געלע בענדער אױף דער לינקער האַנט, מיט אַן אויפֿשריפֿט "דוטשע װעהרמאַכט". מע האַט אונדז געשטעלט די סטעראָטיפּישע פֿראַגע: "יודען? האַבן זי געלט? האַבן זי אוהרע?"
בײַ מיר האָבן די דײַטשן אַראָפּגענומען פֿון דער האַנט מײַן זילבערן זײגערל. אָבער װײַל דאָס זילבער איז געװען אָקסידירט און דאָס גלעזל צעקלאַפּט, איז עס זײ נישט געפֿעלן געװאָרן, און זײ האָבן זיך באַגנוגנט מיט דער גאָלדענער בראָנזלעטע פֿון מײַן שכנטע.
פֿיר־פֿינף קילאָמעטער פֿאַר בראָק, אַרום פֿינף נאָכמיטאָג – ס'איז שױן געװען פֿינצטערלעך. זענען פֿון דער לינקער זײַט װאַלד אַרױסגעשפּרונגען מיט אַ הילכיקן געשרײַ "האַלט" 8 – 10 פּאָליצײ־לײַט, מיט שמיצרוטנס אין די הענט. די ערשטע פֿראַגע איז נאַטירלעך געװען ″יודען?″ אַזױ װי קײנער פֿון אונדזער אױטאָ האָט נישט געענטפֿערט, האָבן זײ אַלײן קװאַליפֿיצירט די פּאַסאַזשירן, באַלױכטנדיק די פּנימער מיט עלעקטרישע לעמפּלעך, בײַ די פּערזאָנען, װעלכע זײ האָבן אָנערקענט פֿאַר נישט־ייִדן. האָבן זײ איבערהױפּט קײן שום רעװיזיע נישט אַדרוכגעפֿירט. אַקעגן, האָבן זײ געמאַכט אַ גענױע רעװיזיע בײַ אַלע אַנדערע.
געװען צװישן אונדז אַ פּאַסאַזשיר, װעלכער האָט געהאַט אַן אַרישן אױסזען און אַפֿילו אַ קאַטױלישן טױף־צעטל. זײַן פֿרױ – האָבן די דײַטשן פֿעסטגעשטעלט איז אַ ייִדישע. צום שליממזל האָט מען נאָך בעת דער רעװיזיע בײַ איר געפּאַקט אַ סידור, און דאָס האָט אינגאַנצן אַרױסגעבראַכט פֿון די כּלים די דײַטשן: זײ האָבן דעם פּאַסאַזשיר שטאַרק געמוסרט: סטײַטש, װי קומט עס צו אַ פּאָליאַק און דערצו נאָך אַ קאַטױל – ער זאָל חתונה האָבן מיט אַ ייִדישער פֿרױ...אָט דעם פּאַסאַזשיר האָבן די דײַטשן שטאַרק רעװידירט, צוגענומען בײַ אים זײַן זײגערל, דאָס קײטל, דאָס גאַנצע געלט – נישט געלאָזן אַפֿילו די ″געזעצלעכע″ צװאַנציק זלאָטעס. זײ האָבן אים צוגענומען אַ פּאָר שטיקלעך זײַף און דאָס ביסל זיסװאַרג – שאָקאָלאָד, צוקערלעך װעלכע מיר האָבן געהאַט אין אױטאָ.
דערװײַל איז אָנגעקומען אַ גרױסע פּלאַטפֿאָרמע מיט נײַע פּאַסאַזשירן, און אױך אַ ביסל מענטשן צופֿוס. מ′האָט זײ אַלע פֿאַרהאַלטן. אונדז װידער האָט מען באַפֿױלן אױסצודרײען אונדזער אױטאָ מיט די לאָמפן קעגנאיבער דעם דײַטשן אױטאָ, און אין ליכט פֿון בײדע אױטאָס איז פֿאָרגעקומען די רעװיזיע פֿון די נײַ־אָנגעקומענע.
מ′האָט מענטשן אױסגעטאָן און איבערגעלאָזט זײ אַזױ װי אָדם און חװה זענען אַרומגעגאַנגען. מ′האָט אױסגעדרײט די אַרבל פֿון די רעקלעך, אַרױסגעצױגן די פּאָדשעװקע פֿון די קעשענעס; מ′האָט בשעת דער רעװיזיע געװאָרפֿן דאָ װעש און קלײדער אױף דער ערד גלײַך אין בלאָטע. באַזונדער גענױ האָט מען אַדורכגעפֿירט די רעװיזיע איבער די פֿרױען. איז אױסגעפֿאַלן, לײַדער, צוצוזען אין אָט די אומשטענדן נאַקעטע פֿרױען, אַרומגערינגלט דורך מונדירטע פּאָליצײ־לײַט, מיט ריטער אין די הענט. אײן פֿרױ האָבן די דײַטשן אָפּגעפֿירט צו זיך אין אױטאָ. – כ′װײס נישט, װאָס זײ האָבן איר געטאָן, אָבער עס האָט זיך געהערט פֿון דאָרט איר געװײן.
אין דעם איז אָנגעקומען אַן אַנדער אױטאָ מיט פּאַסאַזשירן. די דײַטשן האָבן אונדז דעמאָלט באַפֿרײַט פֿון אַסיסטירן בײַ דער נײַער רעװיזיע, און מיר זענען מאָראַליש צעבראָכענע און דערשלאָגענע, אָפּגעפֿאָרן קײן ב ר אָ ק.
שפּעטער איז קײן בראָק אַרײַנגעפֿאָרן דער װאָגן, װעלכער איז מיט עטלעכע שעה צוריק געקומען אין װאַלד פֿאַר בראָק, בשעת אונדזער רעװיזיע האָט זיך שױן געהאַט געענדיקט דאָ. צװישן די פּאַסאַזשירן פֿון דעם דאָזיקן װאָגן האָט איצט געהערשט אַ הײַטערע שטימונג, – נישט געקוקט דערױף, װאָס דער ייִדישער פֿורמאַן פֿונעם װאָגן האָט באַקומען קלעפּ פֿון די דײַטשן מיט זײַן אײגענער בײַטש, װעלכע זײ האָבן אױף אים צעבראָכן, און װאָס אײנער פֿון די פּאַסאַזשירן איז געװען שטאַרק צעשלאָגן, אַז ער האָט זיך נישט געקענט רירן. די סיבה פֿון דעם הײַטערקײט איז געװען אַזעלכע: בעת דער רעװיזיע אױף דעם װאָגן האָבן די דײַטשן צוגענומען בײַ אַלע פּאַסאַזשירן צװײ טױזנט דרײַ הונדערט זלאָטעס. אָבער אײנע פֿון די פּאַסאַזשירנס אין װאָגן, אַ בלאָנדע פֿרױ האָבן די דײַטשן אָנערקענט פֿאַר אַ פּױלישע, און זי אינגאַנצן נישט רעװידירט, אַװעקגעשטעלט אין אַ זײַט, צום סוף פֿון דער רעװיזיע האָט אײנער פֿון די דײַטשע פּאָליצײ־לײַט דער דאָזיקער בלאָנדער ″אַריערין″ אַװעקגעגעבן די 2300 זלאָטעס און נאָך אַ ביסל פֿון די חפֿצים, װעלכע ער האָט געהאַט אונטער דער האַנט. ער האָט איר דערבײַ צוגעװונטשן אַ גליקלעכע רײַזע, הגם ער האָט זיך שטאַרק געװונדערט װאָס זי פֿאָרט צוזאַמען מיט די זשידעס און דערצו נאָך קײן סאָװיעט רוסלאַנד.
אין דער פֿינצטערניש, בײַם ליכט פֿון שװעבעלעך, האָט שפּעטער די ″פּױלישע פֿרױ″ צוריק געטײלט אַלעמען דאָס געלט, װעלכע דער דײַטש האָט איר געשאָנקען, און דערפֿון איז געקומען די הײַטערע שטימונג.
דער עדות, אַדװאָקאַט ג., האָט זיך שפּעטער דאָ געטראָפן מיט צװײ פּױלישע אינטעליגענטן, דעם ריכטער א. און דעם זון פֿון אַ לאָמזער דירעקטאָר מ. – האָבן זײ דעם אַדװאָקאַט ג. דערצײלט פֿונעם גרענעץ־פּונקט ב ר אָ ק אַזאַ געשיכטע:
– זײ בײדע זענען מיט אַ טאָג פֿריער געװען אין ב ר אָ ק עדות פֿון אַזאַ שרעקלעכע סצענע: די דײַטשן האָבן געבראַכט צו שלעפּן צום טײַך בוג 25–20 ייִדישע פֿרױען, האָבן צוזאַמענגעטריבן פֿון שטעטל דעם גאַנצן פּױלישן ערבֿ־רבֿ, אױסגעטאָן די ייִדישע פֿרױען נאַקעט, אַרײַנגעשטופּט זײ אין װאַסער אַרײַן, זײער װעש געװאָרפֿן איבערן גאַנצן ברעג און שפּעטער דאָס אַרומגעװאָרפֿן צװישן ערבֿ־רבֿ. װעלכער האָט די װעש געכאַפּט… די גאַנצע סצענע האָבן די דײַטשן פֿאָטאָגראַפֿירט.
װי ס′האָט מיר דערקלערט דער הער מ. – גיט צו דער אַדװאָקאַט – האָט די פֿאָטאָגראַפֿיע געדאַרפֿט דינען אַלס בילד, װי די פּאָליאַקן טראַקטירן די ייִדן און באַראַבעװען זײ. אױב איך בין זיך נישט טועה, האָב איך װעגן דעם אײגענעם פֿאַל געהערט אױך פֿון אַנדערע פּערזאָנען.
Near Brok (Brok)
(Ostrów-Mazowiecka district)
The lawyer G., who left Warsaw on November 7th, 1939 (i.e. over a month after the arrival of the Germans), relates:
“A great migration began from German territory to the Soviet border. At first, just young people, and then later, Jews of all ages who could not see any future for themselves. The migration became massive. Since there was not yet any train route, people went by foot…
The Germans searched everyone, took their gold, silver, money, watches, clothes, and so on. There were some cases people were left nearly barefoot and naked. After a raid, people intentionally changed their clothes. Sometimes the clothes were given to a gentile or someone who was taken for a gentile (with an ‘Aryan’ appearance).
I traveled to Brok in a car, and the exodus of Jews along the way made a tremendous impression on me. One could see young boys and girls along the entire length of the highway, most of them with backpacks on their shoulders, with walking sticks in their hands. I also saw people of middle age. There were coaches and freight wagons packed with people of Semitic appearance, around 30–40 people per coach. Private cars and trucks with ‘emigrants’ also went past. It looked as if they were all being chased out, like an endless train, a train of people, wagons, cars.
A few kilometers before Jadów (Yadeve), our car was stopped by two military people, with yellow patches on their left arms, with the insignia ‘Deutsche Wehrmacht’. They asked us the stereotypical question: ‘Juden? Haben Sie Geld? Haben Sie Uhren?’ [Jews? Do you have money? Do you have watches?]
The Germans took my silver watch right from my arm. But they didn’t like it because the silver was oxidized and the face was scratched. So they contented themselves with the golden bracelet of my neighbor.
Four to five kilometers before Brok, around 5 PM, it was already dark. From the left side of the forest, around eight or ten police officers jumped out, crying “Halt!”, with whips in their hands. Of course, the first question was: ‘Juden?’ When no one in our car answered, they investigated each passenger, shining flashlights in our faces. They carried out no searches of those whom they took to be gentiles. This was in contrast to all the other passengers, whom they searched thoroughly.
There was a passenger among us who had an Aryan appearance and even a Catholic baptismal mark. His wife, the Germans determined, was a Jew. Unfortunately, during the search, a siddur was found on her person, and this drove the Germans mad. They strongly reproached the passenger: ‘How could this be? A Pole, and a Catholic to boot, married to a Jewish woman?’ They thoroughly searched this passenger, confiscated his watch, his gold chain, and all of his money, not even allowing him the ‘legal’ quota of 20 złoty. They also took a few pieces of soap and some sweets — chocolate and candies that we had in the car.
Meanwhile a freight wagon arrived with new passengers, and also a few people coming by foot. They were all ordered to stop. We were ordered to turn our car around with the lights facing the German car, and the search of the newcomers was carried out in the light of both cars.
People were undressed and left naked. Sleeves of jackets were rolled up, pockets were turned inside out. During the search, clothing and laundry were thrown on the ground, right into the mud. Women were searched with particular thoroughness. Unfortunately, we had to look on as naked women were surrounded by uniformed policemen with whips in their hands. One woman was taken by the Germans to their car. I do not know what they did to her, but you could hear her crying.
And then another car with passengers arrived. The Germans relieved us of having to assist with the new search, and we traveled on to Brok, morally broken and beaten.
Later, the wagon which several hours earlier had reached the forest near Brok as our search was ending, arrived in Brok proper. The passengers in this wagon were in a cheerful mood, despite the fact that the Jewish wagon driver had taken a beating from the Germans with his very own whip, and despite the fact that one of the passengers was so beaten that he could not even move. They were cheerful for the following reason: During the search of their wagon, the Germans confiscated 2,300 złoty, but the Germans took one of the passengers, a blond woman, for a Pole, and did not search her at all, but stood her off to the side. At the end of the search, one of the German policemen gave this blonde ‘Aryan’ the 2,300 złoty in addition to some of the items he had confiscated. He wished her a pleasant trip, even though he was quite puzzled at the fact that she was travelling together with kikes [zhides] and to the Soviet Union of all places.
Later, in the dark, by the light of matches, the ‘Polish woman’ gave everyone back the money which the German had given to her. And that is why everyone was in a cheerful mood.”
The informant, the lawyer G., later met with two members of the Polish intelligentsia, the Judge A. and the son of a Director M. from Łomża. They told the lawyer G. the following story of the border near Brok:
“A day before, the two of them were witnesses to a horrible scene in Brok: The Germans dragged 20–25 Jewish women to the Bug river, and gathered there the entire Polish population from the town. They undressed the Jewish women, shoved them, naked, into the water, and threw their clothes all over the shore, and later threw them to the Polish masses, who snatched up the clothes. The Germans photographed the entire scene.
As Mr. M. explained to me — added the lawyer — the photograph was to serve as evidence of how the Poles treated the Jews and robbed from them. If I am not mistaken, I heard about the same thing from other people.”
זאָל דאָ פֿאַרצײכנט װערן אױך אַזאַ פֿאַקט, װאָס איז אַן אויסנאַם אין זײַן אַרט.
עס זיצט פֿאַר אונדז אַ בחור פֿון 19 יאָר, אַ יוגנטלעכער אַרבעטער פֿון לאָדזש, און דערצײלט זײַנע טראַגישע איבערלעבענישן פֿון די מלחמה־טעג און שפּעטער:
װען ער איז צוזאַמען מיט זײַנע עלטערן געלאָפֿן פֿון ל אָ ד ז ש, האָט אַ באָמבע פֿון אַן אַעראָפּלאַן געטראָפֿן אין דער מוטער, און זי דערהרגעט אױפֿן אָרט.
– ″עס איז אונדז געלונגען, דערצײלט דאָס דאָזיקע אומגליקלעכע ייִנגל, – אומצוזוכן די טײלן פֿון איר קערפּער, און מיר האָבן זי צו קבֿורה געבראַכט″.
שפּעטער האָט זיך דער פֿאָטער מיטן זון צוריק אומגעקערט קײן לאָדזש; אָבער נאָך אַ געװיסער צײַט, אונטערן אײַנדרוק פֿון די פּלאָגענישן פֿון די לאָדזשער ייִדן, זענען זײ אַװעק פֿון לאָדזש און זיך געלאָזט צו דער רוסישער גרענעץ.
– ″מיר זענען געקומען קײן װ י ש ק אָ װ, – דערצײלט דער יוגנטלעכער ל., – דאָרט איז פֿאַראַן אַ בריק איבערן בוג. צוגעקומען צו דער בריק, האָבן מיר דערזען אַ דײַטשע װאַך. די דײַטשן האָבן צו אונדז גערופֿן: ″שטײן בלײַבן!″ דערנאָך אונדז אױסגעפֿרעגט, צי מיר זענען ייִדן, װער איך בין. פֿון מיר האָט מען אַראָפּגענומען אַלץ, װאָס איך האָב געטראָגן – אַ נײַעם אָנצוג, נײַער פּאַלטן, שיך, און מ′האָט מיר צוגעװאָרפֿן אַלטע זאַכן, איך זאָל אָנטאָן.
נאָך דעם האָבן זײ אָפּגעפֿירט דעם פֿאָטער אַ 10 טריט פֿון דער בריק, געהײסן אים אױפֿהױבן די הענט אין דער הױך און זיך אױסדרײען מיטן פּנים אױף צוריק. אײנער פֿון די 8 זעלנער פֿון דער װאַך האָט אױסגעשאָסן 2 מאָל, און מײַן פֿאָטער איז געפֿאַלן. ער האָט נאָך געזשיפּעט און האָט מיך גערופֿן צו זיך אָבער באַלד האָב איך דערהערט: ″שטײן בלײַבן!″ װען איך װעל זיך דערנענטערן– װעלן זײ שיסן. מ′האָט מיר געהײסן לױפֿן, און איך האָב זיך געמוזט לאָזן לױפֿן.
לאַנג בין איך געלאָפֿן. ענדלעך האָב איך געפֿרעגט אַ פּױער, װי קען מען דאָ צוקומען צו דער רוסישער גרענעץ, אױסמײַדנדיק די דײַטשן. דער פּױער האָט מיר געװיזן דעם װעג צום דאָרף ש י ע ר אָ ט י נ י ע ץ: דאָרט איז שױן די רוסישע גרענעץ.
אַן אַכט קילאָמעטער בין איך אַזױ געגאַנגען װײַטער, נישט געװוּסט װוּ איך בין. האָב איך באַמערקט אַ כאַטקע, צוגעקומען, געעפֿנט די טיר – און דערזען אַ דײַטשן זעלנער. איך האָב געבעטן בײַ דער פּױערטע אַ ביסל װאַסער צום טרינקען האָט זי געענטפֿערט: נישטאָ ! – און איך בין אַװעק פֿון דאַנען.
באַלד אָבער האָט זיך באַװיזן דער זעלביקער דײַטשער זעלנער און מיר גערופֿן צוריק. ער האָט געפֿרעגט: ″יודע?″ און דערהערט מײַן פּאָזיטיװן ענטפֿער, האָט ער מיר געהײסן גײן נאָך אים, און געבראַכט צו אַ צװײטער שטוב, װוּ עס איז שױן געװען אַ גרעסערע גרופּע פֿון אַ מאַן 15 דײַטשע זעלנער.
דאָס איז געװען אַ װאַך שטוב. די זעלנער האָבן מיט מיר אָנגעהױבן רעדן אין אַ געבראָכענעם פּױליש. דאָס זענען געװען חבֿרה פֿון עטלעכע און צװאַנציק יאָר; איך האָב זיך שפּעטער דערװוּסט: דער גרעסטער טײל פֿון טשעכאָסלאָװאַקײַ. זײ האָבן געפֿרעגט, פֿונװאַנען איך קום, און צי איך גײ צו די רוסן. איך האָב זײ דערצײלט, װאָס איך האָב ערשט װאָס איבערגעלעבט.
און דאַן האָב איך צו מײַן דערשטױנונג דערהערט פֿון זײ אַזעלכע רײד: איך זאָל נישט מורא האָבן. יענע דײַטשן בײַ דער בריק – דאָס זענען אמתע שטורמיסטן. ″מיר זענען אַנדערע. מיר װעלן עס דאָ אױסראַטן. מיר װעלן זיך אינגיכן זען מיט דיר בײַ די רוסן. מיר װעלן נאָך דאָ מאַכן אַ רעװאָלוציע″.
זײ האָבן אָנגעהױבן צו זינגען און טאַנצן. זײ האָבן צװישן אַנדערע לידער געזונגען אױך דעם ″אינטערנאַציאָנאַל″. זײ האָבן מיך געפֿרעגט, װעלכע לידער איך קען זינגען. איך האָב געזאָגט: איך קען נאָר ייִדישע לידער: האָבן זײ מיך געהײסן זינגען ייִדישע לידער. זײ האָבן אױך מיר געשלעפּט טאַנצן.
זײ האָבן געזונגען ″דױטשלאַנד איבער אַלעס″, אָבער צום סוף צוגעגעבן ″אָבער דאָס װעט זײַן אַ קאָמוניסטיש דײַטשלאַנד. היטלערן װעלן מיר אומברענגען″. עס װעט קומען צײַט און מיר װעלן פּטרן אָפּ די אַלע היטלעריסטן, װאָס קױלענען אַז[ו]י ייִדן. װען מיר װאָלטן געקענט, װאָלטן מיר אַריבערגעגאַנגען צו דער בריק, און מיר װאָלטן זיך אָפּגערעכנט מיט יענע היטלעריסטן.
זײ האָבן מיר װײַטער געזאָגט: איך זאָל נישט זאָרגן, עס װעט נאָך זײַן גוט, עס װעט קומען די צײַט – און מיר װעלן זיך צוריק זען בײַ די רוסן.
אַ צװײ שעה האָט מען אַזױ פֿאַרבראַכט, און זײ האָבן מיר געהײסן זיך לײגן שלאָפֿן. זײ האָבן אַרײַנגעבראַכט שטרױ, מיר אױסגעבעט, מיר געגעבן אַפֿריער עסן קאָנסערװן, טרינקען קאַװע. אינדערפֿרי אױף מאָרגן האָבן זײ מיר געמאַכט פֿרישטיק און געזאָגט:
″װאַרט צו ביז צען אַזײגער, מיר װעלן דיך צופֿירן צו דער רוסישער גרענעץ. מיר װײסן, װען די רױטע שטײען – און װען נישט″ אַזױ איז טאַקע געװען. זײ האָבן מיך אַריבערגעפֿירט, געזעגנט זיך מיט מיר און װידער געזאָגט: זײ װעלן זיך נאָך אָפּרעכענען מיט יענע, עס װעט לאַנג נישט געדױערן.
Now we shall note a case which is really an exception.
A 19-year-old young man sat before us, a young worker from Łódź, and told of his tragic experiences during the war and later:
As he was fleeing from Łódź with his parents, a bomb from an airplane struck his mother and killed her on the spot.
“We managed,” related this unlucky young man, “to find the pieces of her body, and we gave her a proper burial.”
Later the father and son returned to Łódź. But after a certain time, under the pressure of the persecutions of the Jews of Łódź, they left Łódź and headed to the Russian border.
“We came to Wyszków,” relates the young L., “where there was a bridge over the Bug. Coming to the bridge, we saw a German patrol. The Germans called to us: ‘Stehen bleiben!’ Then they asked us if we were Jews and who I was. They took everything I had on me — a new suit, a new overcoat, and shoes, and tossed me some old things to put on.
Then they led my father about ten steps away from the bridge, ordered him to raise his arms up high and turn around. One of the eight soldiers of the patrol shot twice, and my father fell. He was still breathing, barely, and called me to him, but soon I heard ‘Stehen bleiben!’. If I were to approach, they would shoot me. They told me to run, and I had to start running.
I ran for a long time. Finally I asked a peasant how to get to the Russian border while avoiding the Germans. The peasant showed me the way to the village Shierotinyets — the Russian border was there.
I went on for about eight kilometers, not knowing where I was. I noticed a hut, approached, opened the door, and saw a German soldier. I asked the peasant woman inside for a bit of water to drink and she said there wasn’t any. And I left.
But soon the same German soldier appeared and called me back. He asked: ‘Jude?’. Hearing my affirmative answer, he ordered me to follow him, and brought me to a second house, where there was a larger group of around fifteen German soldiers.
This was a watchhouse. The soldiers began speaking to me in a broken Polish. These guys were in their twenties. I later found out that most of them were from Czechoslovakia. They asked me where I was coming from and if I was going to the Russians. I told them what had just happened to me.
And then, to my utter surprise, I heard them saying that I should not be afraid. Those Germans by the bridge — they were true SS people. 1 1 שטורמיסטן is the Yiddish term for SS–personnel (Schutzstaffel), the primary paramilitary Nazi organization most responsible for the genocidal killings in the occupied territories. Regarding שטורמיסט cf.: Nakhmen Blumental, Verter un vertlekh fun der khurbn-tkufe (Tel Aviv: Farlag Y.L. Peretz, 1981), 315. ‘We are different. We are going to eradicate this. We will soon see you by the Russians. We will have a revolution here as well.’
They began to sing and dance. They sang, among other songs, the ‘International.’ They asked me which songs I could sing. I told them that I only knew Yiddish songs. They told me to sing Yiddish songs and dragged me along to dance.
They sang ‘Deutschland über alles’ but added to the end ‘But this will be a communist Germany. We will destroy Hitler.’ The time will come when we will execute all the Nazis killing the Jews. If we could, we would go over the bridge and settle the score with those Nazis.
Then they told me that I should not worry, that it was going to be okay, that the time would come when we would see each other again under the Russians.
We spent about two hours together, and then they told me to go to sleep. They brought in straw, made a bed for me, and gave me some preserved food and coffee. The next morning they made me breakfast and said:
‘Wait until 10:00. We will lead you to the Russian border. We know when the Russians are on patrol and when they aren’t.’ And so it was. They brought me across, said goodbye, and told me again that they would soon settle the score with those Nazis. It wouldn’t be long.” 2 2 This military unit could not be identified.
