Jun 01, 2023
Photo of a Jewish street in a small town in Lithuania — the translator’s father’s shtetl. Photo courtesy of Rachel Mines.
INTRODUCTION
This is the second installment from Jonah Rosenfeld’s “Di Kholyere” (“Cholera”), which first appeared serially in the Forverts, beginning September 23, 1923. The story also appears as “Di Kholyere” in the one-volume Geklibene Verk (New York, 1955), which is the edition used in this translation. In this installment, as the cholera epidemic advances into the town, we see that certain segments of society – particularly women and the poor – suffer disproportionately, while members of the wealthier classes buy themselves out of danger. Social divisions are exposed: pious Jews against the less pious, older women against younger women, rich against poor.
Click here for a PDF of the text and translation.
מ׳האָט זיך אומגעקוקט אױף דעם, װאָס אַכציק פּראָצענט פֿון די כאָלערע־קרבנות זײַנען געװען פֿון װײַבלעכן מין, און עלטערע פֿרומע װײַבער האָבן אָנגעהױבן נאָכצוזוכן צװישן װײַבער װײַבערשע זינד. צװישן זיך, בסוד־סודות, האָט מען אָנגעהױבן נאָכצופֿאָרשן און נאָכצושפּירן, װער פֿון די װײַבער ס׳היט נישט אָפּ, װי ס׳געהער צו זײַן, די טבֿילה. הודיע־לאה, די בעדערקע און טוקערין, האָט אָפּגעגעבן די װײַבער אַ באַריכט פֿון יעדער אײנציקער װײַבל און ייִדענע, פֿון גאָר דער ייִנגסטער, װאָס האָט ערשט אָנגעהױבן צו גײן, ביז דער עלטסטער, װאָס האָט זיך שױן געקליבן אױפֿהערן צו גײן... און אַז אַלץ האָט זיך אַרױסגעװיזן צו זײַן כּשר־וישר, האָט מען געזוכט אַנדערע חטאָים, האַרבערע. אפֿשר, װער װײסט? אפֿשר אַן אשת־איש?...נײן, די פֿרומע, גאָטספֿאָרכטיקע װײַבער האָבן גאָר מורא געהאַט אַפֿילו צו טראַכטן װעגן אַזעלכעס אױף ייִדישע טעכטער. אָבער אומזיסט איז עס דאָך פֿאָרט נישט, װאָס דער גאַנצער צאָרן האָט זיך אױסגעגאָסן אױף דעם װײַבלעכן מין. האָט מען אָנגעהױבן צו זוכן קלענערע זינד, װײַל ס׳איז נישט קײן מוז, אַז ס׳זאָלן דװקא זײַן אַזעלכע שװערע חטאָים. גאָט דער לעבעדיקער קאָן דערצאָרנט װערן פֿאַר קלענערע זינד אױך, און קלענערע זינד קאָנען דאָך יאָ זײַן.
לאה פּאַנטאָפֿעלס האָט זיך דערצו אַ נעם געטאָן. זי איז זיכער געװען, אַז װען זי װעט זוכן, װעט זי עפּעס געפֿינען ערגעץ װוּ אײנע, װאָס טוט עפּעס קעגן גאָט און קעגן זײַן הײליקן געבאָט און קעגן די הײליקע ספֿרים. און זי האָט אָנגעהױבן מדקדק צו זײַן אין די פּאַרוקן אױף די װײַבערשע קעפּ. זי האָט אַזױ לאַנג בודק געװען, ביז זי האָט בײַ אײנער אַ יונגער װײַבל אױסגעפֿונען, אַז איר פּאַרוקל איז נישט מער װי אױף אָפּצונאַרן, מען זאָל נאָר מײנען, אַז זי טראָגט אַ פּאַרוקל, אין אמתן האָט זי אירע אײגענע האָר געטראָגן, האָט אירע אײגענע האָר צונױפֿגעקעמט און צונױפֿגעמישט מיט די פֿרעמדע אַזױ קונציק, אַז װער ס׳האָט נישט געװוּסט, אַז זי טראָגט די אײגענע האָר, האָט געמײנט, אַז ס׳איז אַ פּאַרוק, און אַ מענטש פֿון אַ פֿרעמד שטעטל, װאָס האָט זי נישט געקענט און נישט געװוּסט, אַז זי טראָגט אַ פּאַרוק, האָט געקאָנט מײנען, אַז זי טראָגט אײגענע האָר. אָט צו דער בחורטע האָט זיך עס „לעטאָטשקע“ צוגעכאַפּט, האָט אין איר אַזױ פֿיל אַרײַנגערעדט און אַרײַנגעמוסרט, אַז דאָס שטאַרבן װײַבער, מײדלעך און קינדער איבער איר, אַז דאָס װײַבעלע, נעבעך, האָט זיך געלאָזט אָפּשערן די האָר ביזן שאַרבן, טאַקע פֿון איר אַלײן, פֿון לעטאָטשקען, און זי, לעטע, לעטאָטשקע, לאה פּאַנטאָפֿעלס, האָט זיך נצחונדיק מיטן זשמוט האָר איבערן מאַרק געטראָגן און געליאַרעמט, און געקװאָלן פֿון גרױס נחת, און איז געװען אַזױ גליקלעך, װי זי װאָלט עפּעס אַ גרױסע מכשפֿה מנצח געװען, װי זי װאָלט בײַ יענער, בײַ דער מכשפֿה, דעם גאַנצן כּוח־הטומאה מיט די האָר אַװעקגענומען, און זי האָט שױן אַלעמען פֿאַרזיכערט, אַז פֿון איצט אָן און װײַטער װעט שױן קומען אַ סוף צו דער מגפֿה.
בכלל האָט יעדער אײנער עפּעס געטאָן. ס׳האָט יעדערער געטאָן, װאָס אים איז אין קריטישן מאָמענט אײַנגעפֿאַלן: װער ס׳האָט אױף זיך גענומען צו זאָגן אַלע זײַנע יאָרן נאָכן דאַװנען עטלעכע קאַפּיטלעך תּהילים, אַן אַנדערער האָט זיך אונטערגענומען צו פֿאַסטן מאָנטיק און דאָנערשטיק, נאָך אַן אַנדערער איז געלאָפֿן קבֿרים רײַסן און װער ס׳איז אַרײַנגעפֿאַלן אין אָרון־קודש. אָט די אַלע נדרים און תּהילים זאָגן, און די תּעניתים, דאָס לױפֿן אױף קבֿרים און דאָס פֿאַלן אין אָרון־קודש אַרײַן האָבן אױף זיך גענומען און געטאָן די אָרעמע. פֿאַרמעגלעכע און רײַכע האָבן זיך געפּרוּװט אױסקױפֿן מיט צדקה. אײנע אַ גבֿירטע, װאָס בײַ איר איז אײַנגעפֿאַלן אַן אײן־אײנציקע טאָכטער, האָט געהײסן אױסמעסטן דעם בית־עולם־פּאַרקאַן אין זײַן גאַנצער לענג און ברײט, און אַזױ פֿיל, װיפֿל דער בית־עולם האָט געהאַלטן, האָט זי געהײסן לײַװנט אָפּמעסטן און עס צעטײלט צװישן אָרעמע־לײַט, און זי האָט טאַקע אַרױסגעריסן פֿון מלאך־המװתעס הענט די בת־יחידה אירע... זי, אָט די גבֿירטע, האָט לכתּחילה אָנגעהױבן פֿון קלײנע נדרים, פֿון פֿונטן ליכט אין שול, פֿון אַ מענטעלע אױף אַ ספֿר־תּורה און פֿון אַ פּרוכת אױפֿן אָרון־קודש; אַזױ געטריבן אַלץ װײַטער און װײַטער, ביז זי האָט „אים“ פֿון איר בת־יחידה פֿאַרטריבן. נישט אַלע האָבן, אָבער, אַזעלכע נדרים געקאָנט געבן. געװען אַזעלכע אָרעמע־לײַט, װאָס האָבן נישט פֿאַרמאָגט אַפֿילו אױף אײן ליכט מנדר צו זײַן. זײ האָבן, אַחוץ װײנען און שרײַען, גאָרנישט געקאָנט טאָן פֿאַר דעם חולה־מסוכּן, און דערפֿאַר טאַקע האָבן די געמײנע לײַט געטראָגן פֿאַרביטערטע הערצער אַנטקעגן די פֿאַרמעגלעכע און גבֿירים, װאָס האָבן געהאַט ברײטע מעגלעכקײטן זיך אױסצוקױפֿן פֿון משחיתעס הענט. מ׳האָט טאַקע באַשײַנפּערלעך געזען, אַז די צאָל קראַנקע און טױטע איז צװישן די אָרעמע געװען פֿיל גרעסער, און די אָרעמע־לײַט זײַנען זיכער געװען, אַז אין זכות פֿון די נדרים און צדקה, װאָס יענע טײלן, װערן זײ ניצול פֿון טױט.
די פֿאַרמעגלעכע און רײַכע איז, אָבער, אױך נישט געװען װאָס מקנא צו זײַן. נישט גענוג, װאָס זײ האָבן באַדאַרפֿט געבן די לעבעדיקע קבצנים אױף ברױט, האָט מען נאָך געריסן פֿון זײ פֿאַר די טױטע אױף תּכריכים. על־פּי גבֿירישן שׂכל האָבן די קבצנים געמעגט נישט אַזױ אײַנלײגן די װעלט דװקא צו באַגראָבן די מתים זײערע אין תּכריכים, װאָס מ׳האָט נאָך אַלע מגפֿה־געזעצן נישט געטאָרט; אין דער צײַט נאָך, װען מ׳האָט עס אַלײן נישט פֿאַרמאָגט און געדאַרפֿט אָנקומען נאָך קיצבֿה. ס׳איז, דאַכט זיך, אַ גרעסערער פּחיתת־הכּבֿוד פֿאַרן מת באַגראָבן צו װערן אין פֿרעמדע תּכריכים, אײדער אָן תּכריכים. ס׳האָבן אײניקע פֿון די גאָר פֿאַרמעגלעכע אָנגעהױבן צו טראַכטן װעגן מאַכן פּליטה פֿון שטעטל, אַנטלױפֿן פֿון די אָרעמע־לײַט, װאָס האָבן זיך געמערט פֿון טאָג צו טאָג, און אײנצײַטיק געטראַכט צו אַנטלױפֿן פֿון דער מגפֿה, װעלכע האָט זיך פֿון טאָג צו טאָג געשטאַרקט און זיך אַלץ ברײטער, ברײטער איבערן שטעטל צעשפּרײט.
די צאָל קדישים איז געװאַקסן. ס׳האָבן געזאָגט קדיש עלטערע און אַלטע ייִדן, בחורים, ייִנגלעך און דרײַ־פֿיר־יאָריקע קינדער, װאָס האָבן נאָך אַפֿילו רײדן נישט געקאָנט. אַזױ װי די בעקלעך זײַנען אָט די פּיצלעך קדישים געשטאַנען אױסגעשטעלט אױף די בענק און נאָכגעזאָגט װאָרט בײַ װאָרט, װאָס די טאַטעס האָבן מיט זײ נאָך די מאַמעס געזאָגט. און װען די גרעסערע און גרױסע קדישים האָבן שױן געהאַט זײער קדיש אָפּגעזאָגט, האָבן נאָך לאַנג די פּיצלעך ייִנגלעך געמעקט:
„אָמן, יהא שמיה רבא מבֿרך!“
און ס׳איז געװען אַ שװײַגנדיקע שטילקײט אין שול. מ׳האָט שטיל געשװיגן און זיך אײַנגעהערט צו די װערטער, װאָס זײַנען געקומען פֿון די קינדערשע מײַלער, און מיט שװערװאָגיקער פֿרומקײט נאָכגעטראַכט יעדעס װאָרט, װי יעדעס װאָרט פֿאַר זיך װאָלט עפּעס דערצײלט פֿון קינדערשן עלנט און אײנזאַמקײט. מען האָט געקוקט די קינדער אין די מײַלער אַרײַן און ס׳האָבן געשװעבט אין די מוחות די יונגע, נישט לאַנג און נאָר װאָס פֿאַרשטאָרבענע מאַמעס. ס׳איז עפּעס געװען אַ געמיש פֿון טיף־פּײַנלעכן רחמנות סײַ צו די יונגע מאַמעס, װאָס האָבן אַזױ יונג דאָס לעבן פֿאַרלאָזט, און סײַ צו די פּיצלעך יתומים, װאָס זײ זײַנען אַזעלכע פּיצלעך יתומים געבליבן, און ס׳האָט יעדערער װי געמײנט אַ טובֿה צו טאָן אי די פֿאַרשטאָרבענע, אי די איבערגעבליבענע יתומימלעך, און יעדער אײנער האָט מיט האַרציקער פֿרומקײט אַ כאַפּ געטאָן זיך נאָכצוזאָגן:
„אָמן, יהא שמיה רבא!“
People couldn’t help but notice that a good eighty percent of cholera victims were female, so some of the older pious women began to work in secret, scrutinizing their sisters for sins—particularly those tied to women’s matters. The cabal began by tracking down women who weren’t sufficiently scrupulous in the mikvah. Hudya Leah, the mikvah attendant, reported on every married woman, from the youngest, who’d just begun going to the mikvah, to those old enough to stop. When it turned out that all the women were correctly observing the laws of the mikvah, the conspirators set out to look for other, more severe, sins. Because, who knew? Maybe an adulteress … ? No – the pious, God-fearing women were too timid to imagine that one of their own could do such a thing. But there had to be some reason the plague was afflicting the female sex. So the conspirators began to seek out less serious sins. The Living God can send down punishment for small as well as more egregious misdeeds, and surely someone had to be guilty of some trifle.
One of the cabal, Leah “Letochka” Pantofels, leapt into action. She knew if she looked hard enough, she’d find somebody somewhere who was sinning against God, His holy commandments, and His holy books. She began by inspecting her neighbors’ sheitels. She looked so long and hard that she eventually found a young woman whose sheitel was the merest pretense: her neighbors assumed she was wearing a proper sheitel, but actually her own hair was showing. She combed her hair and blended it into the wig so skillfully that out-of-towners, unfamiliar with her habits, would think all the hair was her own. So Letochka dropped in on her clever young neighbor and took pains to convince her that wives, maidens, and little girls were dying because of her. At last the poor young woman broke down and let Leah shave her head right down to the skin, and she, Leta, Letochka, Leah Pantofels, strode victoriously through the marketplace, waving the bundle of hair and shouting for joy, as though she’d vanquished a great witch, robbing the sorceress not only of her hair, but of her demonic power as well. At the market, she told everyone that she’d stopped the plague in its tracks.
During this difficult time, most people did their part: some vowed to recite psalms after their usual prayers for the rest of their lives; some decided to fast on Mondays and Thursdays. Some went to the cemetery to wail and plead for God’s help at their family graves; others opened the Holy Ark to beg for salvation. All these efforts – vowing, fasting, graveside laments, pleas before the Holy Ark – were made by the poor. Those who were better off tried to buy themselves out of danger through charity. When her only daughter fell ill, one rich woman had the entire length of the cemetery fence measured. She then bought the equivalent amount of linen and divided it among the poor. Thus she tore her only daughter out of the clutches of the Angel of Death. This rich woman began with small vows: she promised to donate a pound of candles to the synagogue, a cover for a Torah scroll, and a curtain for the Holy Ark. But she soon took things further until she’d finally driven the Angel of Death away from her daughter. Not everyone, however, could do as she’d done. Some poor people couldn’t afford to donate even a single candle. Aside from crying and screaming, they were powerless to help their dying loved ones, so they carried a grudge against their wealthier neighbors who could buy their way out of death’s grasp. Anyone could see there were more illnesses and fatalities among the lower classes, and the poor knew it was the promises and charity of the rich that allowed them to evade destruction.
Those who were well off, however, had their own problems. Not only did they have to feed their poor neighbors, but they were consistently nagged to provide burial shrouds for those who had died. According to the rationale of the wealthy, poor people shouldn’t bother burying their dead in shrouds – which, according to the cholera laws, they weren’t supposed to do anyway – especially since they had nothing to make them with. After all, the wealthy reasoned, it was a greater humiliation for a dead person to be buried in a stranger’s shroud than to have no shroud at all. So some of the town’s upper crust made plans to leave – to escape the poor, who were growing in numbers each day, and the plague, which was also spreading rapidly and tightening its grip on the town.
The number of people saying kaddish was on the rise too: there were the elderly and middle-aged, young men, boys, children of three or four, and even children too young to speak. These tiny mourners stood on chairs like a row of baby goats to repeat after their fathers, word by word, the prayer for their dead mothers. When the older boys and adult mourners had finished saying kaddish, the little kids kept bleating into the silence, over and over, “Amen. May His great name be blessed forever…”
You could have heard a pin drop. The congregation listened in silence, reverently absorbing each word as though it bore the whole weight of a child’s desolation and loneliness. People watched the little lips moving, remembering the young mothers who’d been alive just a short time ago. They ached with pity for the mothers who’d died so young, and for the little children, who were far too young to be motherless; and each listener, wishing only to help the souls of the dead women and their surviving children, repeated fervently, “Amen. May His great name be blessed.”
