May 30, 2023
Photograph of Jonah Rosenfeld from a scrapbook compiled by the author’s
wife, Chaya Rosenfeld, and donated to YIVO by his great-niece, Lillian
Green. The image is held in YIVO RG 647. Image scanned by Rachel Mines.
INTRODUCTION
Jonah Rosenfeld, born around 1880, spent his first years in the shtetl of Chartorysk, Volhynia, Russian Empire (present-day Staryi Chartoryisk, Ukraine). He had a traditional, religious Jewish education, interrupted before his bar mitzvah when his parents died of cholera, after which his brothers sent him to Odessa to apprentice to a lathe operator. His first published story, “Dos lernyingl” (“The Apprentice”), appeared in St. Petersburg’s daily Yiddish newspaper Der Fraynd in 1904, and his first collection of short stories was published five years later. In 1921 Rosenfeld emigrated to New York, where he was a major contributor to the leading American Yiddish-language newspaper, Forverts, until 1935. He died in New York on July 9, 1944.
While Jonah Rosenfeld is probably best-known for his fiction, his corpus includes a number of autobiographical and semi-autobiographical writings , none of which, aside from the present work, have yet been translated into English. The best known of these is his novel Eyner aleyn (New York, 1940), which received much attention from the Yiddish press on publication. The fifth volume of Rosenfeld’s six-volume anthology, Shriften (New York, 1924) and the first volume of his eight-volume anthology, Geklibene verk (Vilnius, 1929), contain a number of semi-autobiographical stories, including versions of “Cholera.” These stories not only hold their own as literature, but also provide a wealth of historical and ethnographic information and are well worth a closer examination.
“Cholera” is set in Chartoryisk during the cholera epidemic of 1893 – probably the epidemic in which Rosenfeld’s parents died. Though we cannot know for sure, the story may be based on actual events and people of the time: Rosenfeld’s widow, Chaya, writing in 1953, claimed that “in his autobiographical stories, sketches, and notes, Jonah Rosenfeld was always very sincere and true to reality.” While the author and his family do not appear as characters in the story, and many details of characters’ thoughts, feelings, and conversations are clearly invented, Rosenfeld’s description of the course of the epidemic, the actions taken by government officials, and the experiences of Jewish and gentile townspeople are both realistic and compelling .
The novella “Cholera” first appeared serially in the Forverts, beginning September 23, 1923. It was later anthologized as “Di Mageyfe” in Vol. 5, Ikh, of Rosenfeld’s six-volume collection Gezamlte shriften (New York, 1924), and as “Di Kholyere” in Vol. 1, Grenetsn, of the eight-volume collection Geklibene verk (Vilnius, 1929). The story also appears as “Di Kholyere” in the one-volume Geklibene verk (New York, 1955). I have based this translation on the 1955 version. The four segments appearing here are excerpts from the longer work, in chronological order, and give some idea of the novella’s development as the characters, Jews and gentiles alike, react in various ways to the devastation of their town and families.
“Cholera” is thick with cultural and religious references that present-day English-speaking readers, even those familiar with Jewish culture and religion, may not be familiar with. Jewish-Christian relations in nineteenth century Russia, marriage and funeral practices of the time, details of holiday observances and customs, Hebrew prayers, folkloric traditions – Rosenfeld’s story touches on all these and more, and, as might be expected, such references present a challenge to the translator and to readers. However, I chose to avoid scholarly apparatuses such as footnotes in order to translate the story as Rosenfeld originally intended, to be read for pleasure. Therefore I have inserted any necessary clarifying comments into the text itself, keeping my interpolations as brief as possible.
A few Yiddish words that are now used in English merit a brief mention. In North American English, the word “goy” can be pejorative. While Rosenfeld, like other Yiddish speakers of his time, uses “goy” in a neutral way to refer to non-Jewish people, I generally replaced the word, with its negative connotations in English, with “Christian” or “peasant,” depending on context.
Another common Yiddish-English word, “mitzvah,” has also changed in its connotations. To most English-speakers, a mitzvah is a good deed, and the word can refer to almost any helpful act. In Rosenfeld’s time, however – and to observant Jews today – the word is much narrower in scope, and refers to a religious obligation. Thus, in “Cholera,” when the Jews of Chartoryisk decide to marry the two orphaned outcasts to each other, they are not doing so out of the goodness of their hearts, but in order to fulfill a religious obligation, the sacred covenant of marriage. As the townspeople see it, and as real-life participants in cholera weddings probably saw it, “by the heavenly merit they’d gain by this mitzvah, the plague would surely be ended.”
The present-day reader will undoubtedly approach Rosenfeld’s depiction of the 1893 epidemic from the perspective of the coronavirus pandemic that began in 2019. In “Cholera,” as well as in news accounts and our own lives, we observe a frightened population not knowing what or whom to believe, many preferring to distrust science and instead turn to religion, folk remedies, and downright quackery. In the story, as in real life, preventatives such as avoiding crowds and taking hygienic measures are treated with suspicion, as are the government officials, medical authorities, and individuals who support such strategies. Rumors and “fake news” abound. Vulnerable populations – women, the elderly, the poor – suffer disproportionately, while members of the elite classes buy themselves out of danger. Even the threat of widespread disease, at least in its early stages, is rationalized away. In the words of Rosenfeld’s story, “most people shrugged off the whole thing, saying there were only two possibilities: either there was no plague, or, if there was, it was nothing to worry about. … It would all blow over.”
Throughout Rosenfeld’s story, as in the early stages of the coronavirus pandemic, a sense of helplessness in the face of a mortal threat is pervasive, and yet daily life – gossiping with neighbors, caring for one’s family, attending religious services, celebrating holidays, planning weddings – somehow goes on, nonetheless. Despite the span of decades, culture, and language, today’s readers will find much that rings true in Rosenfeld’s story.
My thanks to Sholem Beinfeld, Gene Homel, Seymour Levitan, Helen Mintz, the members of the Yidforsh Facebook group, and the editors and proofreaders of In geveb for their invaluable assistance. A complete translation of “Cholera” will appear in the anthology “A Plague of Cholera” and Other Stories by Jonah Rosenfeld, forthcoming from Syracuse University Press.
I would like to dedicate this story to Lillian Green, the grand-niece of Jonah Rosenfeld, who is justifiably proud of her “uncle Yoyne” and thrilled that his stories are again being read and appreciated.
Click here to download a PDF of the text and translation. Parts 2, 3 and 4 will be appearing over the next two weeks.
אױף פּאָטשטאָװע פֿערד מיט רעשדיק־קלינגענדיקן קלאַנג איז אַראָפּגעפֿאַלן אַ בינטל אומבאַקאַנטע קריסטן מיט לײַטישע פּנימער, װאָס האָבן אױסגעזען װי ייִדן, װאָס זעען אױס װי קריסטן. אױף זײערע קלײדער איז נישט געװען צו דערקענען, אַז זײ זאָלן „עפּעס“ זײַן, און דאָך האָט מען דערקענט, אַז זײ זײַנען נישט סתּם זיך מענטשן, אַז זײ זײַנען נישט גלאַט אַזױ זיך געקומען, אַז זײ זײַנען אַראָפּגעשיקט געװאָרן אַהער צו מיט עפּעס אַ פֿולמאַכט, װאָס באַדאַרף דװקא נאָר זײַן פֿאַרשטעלט הינטער געװײנטלעכע קלײדער, װי געװײנטלעכע מענטשן קריסטן טראָגן. דאָס אײנציקע, װאָס זײ האָבן יאָ געהאַט אױף זיך, װאָס נישט אַלע מענטשן האָבן אױף זיך געהאַט, זײַנען די היטלען זײערע, מיט די טונקל ברױנע סאַמעטקעס און מיט „קנעפּלעך“ פֿון פֿאָרנט. פֿינף „קנעפּלעך“ אױף פֿינף היטלען, װאָס זײַנען געזעסן אָנגערוקט אױף פֿינף קעפּ.
צוגעפֿאָרן און זיך אָפּגעשטעלט לעבן יצחק־אַהרנס שטוב, לעבן דער צװײטער העלפֿט, װאָס דער פֿעלדשער האָט פֿאַרנומען. דאָרטן זײַנען אַלע פֿינף פּאַרשױן מיט פֿינף פּאָר פֿיס פֿון װאָגן אַראָפּגעשפּרונגען, פֿון די הױכע מקומות, װוּ זײ זײַנען געזעסן, און אײנער נאָך דעם אַנדערן זײַנען זײ פֿאַרשװוּנדן געװאָרן אין דעם פֿעלדשערס שטוב אַרײַן, און אין עטלעכע מינוט אַרום זײַנען לױפֿנדיק געקומען דער אוריאַדניק מיטן סאָטניק. דער סאָטניק איז אומבאַמערקט אָנהיטלדיק געװאָרן און האָט זיך פֿאַרנומען צו העלפֿן דעם „יאַמשטשיק“ אַראָפּצושלעפּן די פּעקלעך, װאָס די פֿינף לײַט האָבן מיט זיך געבראַכט. ער האָט יעדעס פּעקל געשלעפּט און געטאַסקעט מיט אַזאַ ייִראת־הכּבֿוד, װי אינעװײניק װאָלטן געלעגן הײליקע זאַכן, װאָס קאָנען נאָר באַלאַנגען צום קלױסטער.
געמײנט האָט מען יענע העלפֿט שטוב, דעם פֿעלדשערס, און די פֿינף קריסטן, אָבער אָנגעהױבן צו קלײַבן האָט מען זיך אַרום יצחק־אַהרנס העלפֿט, אײנער און אַ צװײטער, און צו אײנעם און צו צװײ איז צוגעװאַקסן אַ דריטער און אַ פֿערטער, און גאָר גיך איז אױסגעװאַקסן אַ היפּש רעדל, און נאָך אײדער ס׳האָט װער עפּעס געװוּסט, װער זײ זײַנען, אָט די פֿריש אָנגעקומענע לײַט, האָט מען שױן געװוּסט, צו װאָס זײ זײַנען געקומען, און דערפֿאַר האָט מען צו זײ געפֿילט עפּעס ערגערס און בעסערס, װי מ׳פֿילט עס צו געװײנטלעכער און אָפֿענער נאַטשאַלסטװע. זיכער, אַז די לײַט זײַנען געקומען דאָ צו טאָן עפּעס פֿאַר די לעבעדיקע און פֿאַר די טױטע. װאָס זײ װילן טאָן פֿאַר די לעבעדיקע און װאָס פֿאַר אַ פּעולה דאָס טועכץ זײערס װעט האָבן, האָט נאָך קײנער נישט געװוּסט. אָבער דאָס, װאָס זײ װעלן טאָן מיט די טױטע, האָט מען שױן לאַנג בעפֿאָר געהערט. אין סך־הכּל, הײסט עס, זײַנען זײ געקומען גוטס און שלעכטס טאָן – אפֿשר איז דאָס שלעכטע אױך גוט פֿאַר די לעבעדיקע? אָבער ביז װאַנען און װאָס, איז עס פֿאָרט שלעכט, װאָס מ׳נעמט אַ מת און מ׳באַשיט אים מיט װאַפּנע. פֿון דעם שלעכטס, װאָס מ׳קלײַבט זיך צו טאָן מיט די מתים, כּדי דערמיט גוטס צו טאָן די לעבעדיקע, קאָן נאָך דערפֿון אַלײן די לעבעדיקע ערגער װערן... אַ קלײניקײט, מבֿייש זײַן אַ מת!
דער אוריאַדניק האָט זיך פֿאַר דער צײַט אַ פּאָר מאָל אין דרױסן באַװיזן – אַ צעטראָגענער. מ׳האָט געזען, אַז ער האָט די ניכפּה, אַז ער האָט אין גאַנצן פֿאַרגעסן, אַז ער איז אױך עפּעס אַ שטיקל נאַטשאַלניק. ער האָט אױסגעזען װי אַ האָן, װען ער פֿאַלט אַרײַן אין אַ פֿרעמדן גבֿול אַרײַן צװישן הענער, פֿיל גרעסערע און שטאַרקערע פֿון אים. ייִדן האָבן געקוקט אױף אים און זיך געשמאָלצן פֿון זײַן ירידה.
„זדראַװסטװוּיטיע, גאָספּאָדין אוריאַדניק!“
יצחק־אַהרן האָט פֿון צײַט צו צײַט אַרױסגעשטעקט דעם קאָפּ פֿון פֿענצטער און געפֿרעגט בײַ די צונױפֿגעקליבענע ייִדן, נאָך װאָס זײ קלײַבן זיך דאָ צונױף. אין דער יאַרמלקע האָט ער זיך געװיזן, בײַ זיך אין שטוב אין דער יאַרמלקע, גלײַך װי די פּריצים װאָלטן בײַ אים אין שטוב געװען. ער האָט פֿון זײַן שטוב אױסגעזען װי אַ ייִד, װאָס כאַפּט זיך אַרױס פֿון פּריסוטסטװע, װאָס איז פֿול מיט נאַטשאַלסטװע און מיט ייִדן, און װאָס פֿילט זיך הײמיש און פֿרעמד אײנצײַטיק. ער האָט גערעדט צו זײ, געװוּנקען צו זײ, צו די פֿאַרזאַמלטע ייִדן, אַז זײ זאָלן זיך צעגײן, אַז עס פּאַסט נישט צו שטײן און אַז ס׳איז בכלל בעסער אין אַזאַ צײַט װאָס װינציקער זיך צונױפֿקומען צוזאַמען.
„,זאַלצערס׳, זײ זײַנען געקומען ׳זאַלצן,׳“ האָט אײנער צו אַ צװײטן געזאָגט און חושד געװען יצחק־אַהרנען, אַז ער װײסט דערפֿון און װיל נישט זאָגן.
***
אױף מאָרגן האָט זיך דער קאַמף אָנגעהױבן. די פֿינף לײַט זײַנען געגאַנגען אין דער באַגלײטונג פֿון אוריאַדניק מיטן סאָטניק, געגאַנגען אין יענע הײַזער, װוּ ס׳זײַנען געװען צופֿאַלן פֿון דער מגפֿה, און מ׳האָט אין יעדן הױז פֿון די הײַזער געמאַכט דעזינפֿעקציעס, געשפּריצט מיט אַזעלכע שמעקעדיקע פֿליסיקײטן אױף װענט און סטעליע, אױף בעטן און טישן, און דערנאָך צעפּראַלט טיר און פֿענצטער און אַרױסגעטראָגן די אַלע זאַכן, װאָס האָבן זיך געפֿונען אין נאָענטער באַרירונג מיטן קראַנקן אױף דער מגפֿה־קרענק. אַרױסגעטראָגן אין דרױסן אַרױס, באַגאָסן מיט קעראָסין און אונטערגעצונדן. מ׳האָט דאָ און דאָרט געברענט לײַלעכער און שטרױ פֿון בעטן. ס׳האָבן געברענט און נישט געקאָנט ברענען, זיך געסמאַליעט קישנס און איבערבעטן, זיך גערײכערט און צעטראָגן אין דער לופֿט אַ שטינקענדיקן ריח פֿון סמאַליענדיקע פֿעדערן. אױף די שליאַכן האָט מען צעשטעלט שמירות, נישט אַרױסצולאָזן און נישט אַרײַנצולאָזן אין שטעטל אַרײַן, און אומעטום זײַנען געלעגן הורבעס שטרױ צוגעגרײט, װאָס טאָמער װעט זיך אײנעם דװקא יאָ װעלן אַרײַנרײַסן אָדער אַרױסרײַסן פֿון שטאָט אַרױס, און ער װעט נאָך דערצו עפּעס װעלן אַרױספֿירן מיט זיך, זאָל מען אים די זאַכן, װאָס ער פֿירט מיט זיך, פֿאַרברענען, און אים אַלײן דעם מענטש, װאָס מוז אַרױספֿאָרן, זאָל מען „אָפּשװענצלען“ מיט אַזאַ דעזינפֿעקצירנדיקער פֿליסיקײט פֿון קאָפּ ביז די פֿיס. אײנצײַטיק זײַנען אױסגעקלעפּט געװאָרן נײַע פֿאַראָרדענונגען װעגן רײנקײט, װאָס האָבן געסטראַשעט מיט גרױסע געלטשטראָפֿן און מיט לאַנג־טערמיניקער תּפֿיסה יעדן אײנעם, װאָס װעט אָט דעם באַפֿעל נישט געהאָרכזאַם זײַן. אין אַ צװײטן אױפֿרוף איז געװען אױסגערעכנט אַ גאַנצער צעטל פֿון דעם, װאָס מע מעג עסן און טרינקען און װאָס מע טאָר נישט. און ס׳איז שטרענג אָנגעזאָגט געװאָרן, אַז װי נאָר עס װעט זיך ערגעץ טרעפֿן אַ כאָלערע־צופֿאַל, זאָל מען באַלד מעלדן אין סאַניטאַרן־פּונקט.
דעם זעלבן טאָג האָבן צװײ גױים אױסגעגראָבן אַ גרוב אין מיטן מאַרק און אַרױסגעגראָבן פֿון זײַן לאַנגיאָריקן אײַנגעמױערטן מקום־מנוחה דעם קעסל פֿון באָד. האָט מען אים געפֿירט, אָט דעם קעסל, אַן אױסגעלײַטערטן פֿון צענדליקער יאָרן זיך ברענען און קאָכן און אַרױסגעפֿירט „אים“ מיט זײַן קעסלדיקן כּבֿוד. אױפֿן מיטן מאַרק האָט מען אים מכבד געװען מיט אָט דעם גרובלאָך, װאָס איז שױן געװען צוגעגרײט פֿאַר אים, זײַן קײַלעכדיקן פֿאַרנעם אַרײַנגעזעצט אין גרוב אַרײַן און מיט אָפֿענער קײַלעכדיקער לײדיקײט אַרױף צו הימל און צו זון. דער אוריאַדניק מיטן סאָטניק האָבן פֿון די הײַזער אַרױסגעשלעפּט עפּעס אַ צענדליק גויים מיט גױעס און, מיט גװאַלד זײ אָנגעװאָרפֿן די קאָראָמיסלעס אױף די אַקסלען, האָט מען זײ באַפֿױלן דעם קעסל פֿול מיט װאַסער אָנצופֿילן. און אַזױ װי מ׳האָט „אַרײַנגעװאָרפֿן“ אַהין צו עטלעכע מאָל װאַסער, אַזױ האָט אונטער אים אָנגעהױבן צו ברענען אַ פֿײַער, און זיך צעברענט, און אײנצײַטיק האָט זיך פֿון אונטן און פֿון אױבן גערײכערט און געפּאַרעט. און פֿאַר דער צײַט איז דער אוריאַדניק מיטן סאָטניק געלאָפֿן פֿון אײן גױיִשער שטוב צו דער צװײטער און – געקלאַפּט אין פֿענצטער מיט קולות, װי מ׳װאָלט זײ פֿון שלאָף געװעקט, האָט מען גערופֿן דעם פּױערישן עולם, ער זאָל גײן זיך נעמען געקאָכט װאַסער פֿון קעסל. גױים, גױעס, שיקסעס און שקצים האָבן זיך אַ לאָז געטאָן פֿון אַלע זײַטן מיט קריגלעך, באַנקעס, מיט לײמענע און טשוגונענע שװאַרצע טעפּ און מיט פֿאַרזשאַװערטע בלעכענע קװערטלעך און אַרומגערינגלט דעם קעסל אין אַ קײַלעכדיקן רינג – מיט רעש און טומל און פֿרײלעכע אױסגעשרײען און קװיטשערײַען. און צװישן רעש און טומל האָט זיך שטיל גענעפּלט אַ פּאַרע פֿון דעם גרױסן באָדקעסל, װאָס האָט זיך געהױבן העכער פֿון די פֿאַרזאַמלטע קעפּ, און עס האָט זיך געדאַכט, אַז די צונױפֿגעלאָפֿענע מענטשן־מאַסע אָטעמט מיט אײן אָטעם און לאָזט פֿון זיך אָט די געדיכטע פּאַרע אַרױס.
און מערקװירדיק, װאָס אָט די אַלע קאַמפֿסמיטלען, װאָס די פֿינף קריסטלעכע לײַט האָבן אָנגעהױבן אָנצופֿירן מיט דער מגפֿה, האָבן נאָך פֿאַרגרעסערט די אומרויִקײט. אױב ס׳האָבן זיך פֿריִער געפֿונען אַ פּאָר „אַפּיקורסים,“ װאָס האָבן נישט געװאָלט נאָכגעבן, אַז „די כאָלערע איז שױן דאָ,“ איז דאָס געװען צו פֿאַרדאַנקען אָט די מיטלען, אַז אַפֿילו די יעניקע, װאָס האָבן נישט געגלײבט אין „איר“ עקסיסטענץ, זאָלן שױן אױך אָנהײבן צו גלײבן.
אײנצײַטיק מיטן ציװיליזירטן קאַמף, װאָס די פֿינף ציװיליזירטע קריסטן האָבן אָנגעהױבן קעגן דער מגפֿה, האָבן די צװײ פֿעלקער, די ייִדן און די גויים, אָנגעהױבן אים אָנצופֿירן אױף זײער אופֿן. ייִדן האָבן אָנגעהױבן איבעריקע שעהען צו פֿאַרברענגען אין בית־המדרש, האָבן אױף הױכע טענער געזאָגט תּהילים, און גױים האָבן געבעטן אױף זײער אופֿן און לױט זײער גלױבן. ס׳האָט זיך אָפֿט דער גלח אין דער „ריאַסע“ באַװיזן מיטן ספּאָדיק אױפֿן קאָפּ, מיט אַ צלם, װאָס ער האָט געהאַלטן בײַ דער ברוסט, און נאָך אים איז נאָכגעגאַנגען און זיך נאָכגעשלעפּט אַ פּױעריש פֿאָלק מיט צלמים, מיט הײליקע בילדער, מיט „שמאַטעס“ און מיט װעקסענע ליכט, פּונקט מיט אַזאַ אָרדענונג, װי בעת „מ׳שלעפּט אַ פּגר“ (און ס׳איז טאַקע אױסגעקומען אַ ביסל משונה, װאָס מ׳זעט אָט די צערעמאָניעס און ס׳איז נישטאָ קײן „פּגר“ אין דער מיט). דער גלח האָט געפּרעפּלט און דער דיאַק, װאָס איז נאָכגעגאַנגען דעם גלח הינטער דער פּלײצע, האָט נאָכגעזאָגט פֿון אַ ביכעלע, װאָס האָט פֿון װײַטנס אױסגעזען װי אַ ייִדיש ספֿרל, און נאָכגעפּרעפּלט דעם גלח אין טאָן אַרײַן, אַ מאָל אײנער מיט אַ גראָבן קול און אַ מאָל אײנער מיט אַ דינערן קול, באַגלײט מיט קװיטשערלעך פֿון קלײנע שקצים און שיקסעלעך, װאָס האָבן זיך לכּבֿוד אָט דער צערעמאָניע אָנגעטאָן פֿרישע פּאָסטעלקעס אױף די פֿיסלעך זײערע און ביז די קני זײַנען זײ, די פֿיס, געװען פֿעסט אײַנגעװיקלט אין רײנע, װײַסע שמאַטעס, מיט נײַע שטריקלעך „אַרומגעמאָטעט“. די פּױערישע אָנהיטלדיקע קעפּ האָבן געגלאַנצט אַנטקעגן דעם שײַן פֿון דער זון מיט חזרישער פֿעטקײט. און אָט דער גלאַנץ פֿון זײערע האָר האָט פֿאַר זיך דערצײלט פֿון אײגנאַרטיקער גוייִשער פֿרומקײט. פֿרעמד און אָפּשטױסנדיק פֿאַרן ייִדישן אױג, און דאָך האָבן ייִדן דאָס מאָל גאָר אַנדערש פֿאַרדײעט אָט די פּראָצעסיע, װיסנדיק צוליב װאָס דאָס װערט געטאָן. געפֿילט די גױים פֿאַר אַן „אָח־לצרה,“ האָט מען נישט אָפּגעשפּאָט פֿון דעם גוייִשן „פֿאַרפֿירט“ זײַן און געדולדיק אױסגעהערט דעם קלאַנג פֿון די קלױסטער־גלעקער.
***
די סאַניטאַרן האָבן זיך געטאָן דאָס זײעריקע און די מגפֿה האָט זיך געטאָן דאָס איריקע. זי האָט זיך פֿון טאָג צו טאָג אַלץ ברײטער און ברײטער צעװאָרפֿן איבערן שטעטל. פּונקט װי און אַ שׂרפֿה װאַרפֿט זיך איבער דאָס פֿײַער און כאַפּט אַרום אין פֿלאַמען אַ שטוב דװקא דאָרטן, װוּ מ׳האָט עס װינציקער דערװאַרט, אַזױ האָט עס דאָ פּאַסירט. ס׳האָט דװקא דורכגעלאָזט די שכנישע הײַזער, װאָס האָבן זיך געפֿונען אין די נאָענטע גרענעצן, װוּ ס׳האָט געטראָפֿן אַ כאָלערע־צופֿאַל, און ס׳האָט אַ כאַפּ געטאָן עטלעכע הײַזער װײַטער אָדער גאָר אױף אַ צװײטער גאַס.
פֿון טאָג צו טאָג איז די צאָל אַבֿלים און יתומים גרעסער געװאָרן און אױפֿן בית־עולם זײַנען געװאַקסן אײנס לעבן דעם אַנדערן פֿרישע בערגלעך ערד, און אַ דאַנק דעם האָט מען אָנגעהױבן צו פֿאַרלירן דעם צוטרױ צו די מיטלען, װאָס די סאַניטאַרן האָבן דיקטירט צו באַקעמפֿן די מגפֿה, און נאָך מער האָט מען פֿאַרלױרן דעם צוטרױ צו זײ אַלײן. פֿון אױער צו אױער האָבן זיך דערטראָגן קלאַנגען, אַז װען ס׳פֿאַלט אַרײַן צו זײ אין דער האַנט אַרײַן אַ קראַנקער, מאַכן זײ װאָס גיכער אַ סוף מיט אים, כּדי אַזױ אַרום נישט געבן דער מגפֿה קײן מעגלעכקײט זיך צו פֿאַרשפּרײטן, און אַ דאַנק דעם האָט מען זיך אָנגעהױבן אױסצוהיטן, זײ זאָלן זיך נישט דערװיסן, װען ס׳איז װער קראַנק געװאָרן. און אױב מ׳איז דאָך געשטאָרבן, נישט קוקנדיק אױף דעם, װאָס מ׳האָט אױסבאַהאַלטן דעם קראַנקן פֿון די גוייִשע הענט, האָט מען כאָטש געװוּסט אױף זיכער, אַז דער געשטאָרבענער האָט נישט געקאָנט בלײַבן לעבן. אַזעלכע האָט מען לײַכטער געקאָנט אַרױסגנבֿענען און אָפּהיטן זײַן מתדיקן כּבֿוד, אױסהיטן פֿון װאַפּנע. אַזױ װי „ער“ האָט נאָר צוגעמאַכט די אױגן, האָט מען אים בגנבֿה און דורך הינטערגעסלעך אַרױסגעטאַסקעט פֿון שטוב און אַװעקגעטראָגן אױפֿן בית־עולם, און דאָרטן, אין „אוהל,“ האָט מען אים אָפּגעטאָן זײַן רעכט נאָך אַלע מינהגים און ייִדישע דינים. די יעניקע, װאָס מ׳האָט געפּאַקט אין מיטן װעג מיט דער „גנבֿה,“ איז גאָר נישט געװען װאָס מקנא צו זײַן. מ׳האָט פֿון זײ מיט גװאַלד דעם בר־מינן אַרױסגעריסן און זײ, די פֿרעמדע, גוייִשע הענט, האָבן זיך שױן מיט „אים“ מתעסק געװען אױף זײער אופֿן.
אײנצײַטיק װי ייִדן האָבן געטאָן װאָס מעגלעכס, כּדי אױסצומײַדן אָט דעם „זאַלץ” פֿון זײערע מתים, האָבן פּױערים פֿאַרקערט געהאַנדלט. װען ס׳איז װער קראַנק געװאָרן בײַ זײ אױף דער קרענק, איז דער יעניקער פּױער אָדער פּױערטע, װאָס האָט בײַ זיך דעם קראַנקן געהאַט, שױן געלאָפֿן נאָך „לאַפּנע.“ זײ, די פּױערים, האָבן באין־אופֿן נישט געקאָנט באַנעמען, װאָס די ייִדעלעך ציטערן אַזױ פֿאַר דעם ביסל „לאַפּנע,“ װאָס מ׳באַשיט די מתים זײערע. זײ, פֿאַרקערט, די פּױערים, לױפֿן אַלײן נאָך דעם גערן, װען יענער זשיפּעט נאָך, און אַזױ גלײַך װי יענער מאַכט צו די אױגן, גיט מען אים אַװעק זײַן פּאָרציע און רעשט בלײַבט פֿאַר זײ אױף צו קאַלכן די הײַזער. ס׳האָט נישט גענומען לאַנג: אין אַ טאָג צװײ אַרום האָט מען שױן געזען דאָס שטיבל אױסגעװײַסט. אַלע האָבן אַזױ געטאָן. װוּ מ׳האָט געזען אַ פֿריש אױסגעקאַלכטע „כאַטע,“ איז געװען אַ סימן, אַז דאָרט האָט זיך װער געפֿעלט, און ס׳האָט זיך באַקומען אַן אײַנדרוק, אַז נאָך יעדן זײערן אַ בר־מינן זײַנען די הײַזלעך זײערע געװאָרן חגאדיקער און לעבעדיקער.
נאָך דער צאָל מתים איז געװאַקסן די צאָל אױסגעקאַלכטע שטיבלעך. און בײַ ייִדן איז נאָך יעדן מת פֿאַרבליבן אַ נשמה־לעמפּל אין שטוב און אַ פֿענצטער, װאָס האָט אַרױסגעקוקט אין דרױסן אַרױס מיט אומעט און שרעק פֿון טױט.
The postal wagon with its clamoring bells was back in town, and with it a small group of strangers: Christians with intelligent faces who looked less like the local peasants and more like Jews who preferred to dress like Christians. Their clothes didn’t mark them as special, but they clearly weren’t ordinary folks who’d just happened to drop into town. The strangers had obviously been sent by the government for official reasons that had to be hidden under everyday Christian clothing. The only thing out of the ordinary was their hats, which had dark-brown velvet hatbands and little badges in front: five badges on five hats firmly pulled down over five foreheads.
The wagon drove up to Yitskhok Aron’s, stopping in front of the feldsher’s half of the house, and all five strangers with their five pairs of legs jumped down from their high seats and one by one disappeared inside. A few minutes later the village constable and the Cossack squadron chief came running. The Cossack chief, who’d discreetly removed his hat as a sign of respect, began to help the driver pull down the baggage the five men had brought. He carried each piece into the house with the reverence usually reserved for sacred relics that belonged in a church.
Though they were more interested in the feldsher’s half of the house and the Christians inside it, the locals began to congregate around Yitskhok Aron’s half, gathering one after another until a few minutes later quite a crowd had sprung up. Before they could find out who the strangers were, the crowd already knew why they had come—and for this reason they felt both better and worse about these men than about any other government official they’d dealt with before. It was clear these men’s activities would affect both the living and the dead. No one could tell what the strangers’ plans for the living were, or what the results would be – but for a long time, everyone had known what they planned for the dead. They’d come to do both good and bad things, and while their terrible intentions for the dead might have good results for the living, no one in the crowd could deny it was evil to pour quicklime over a corpse. The very thing the officials were planning for the dead—in order to benefit the living!— could, in fact, make the situation even worse: it’s no small matter to desecrate a dead body.
The constable, looking frazzled, popped outside once or twice. He seemed scared to death, as if he’d completely forgotten that he, like the visitors,was also a government official. He had the air of a rooster who’d stumbled into an unfamiliar yard full of bigger, stronger roosters. The crowd stared, rejoicing in his downfall.
“Zdrastvuyte, gospodin uryadnik” they jeered. “Well hello, Mr. Constable!”
Every once in a while Yitskhok Aron stuck his head out the window and asked why the crowd was still loitering around. Even though he was at home in his own house, he was wearing his yarmulke, as if he, not the feldsher, were entertaining the important guests. He appeared to be a man among strangers and his own people alike, as though he’d just stepped out of an army recruitment office full of officials and Jews. He waved the crowd away, telling them it wasn’t a good idea to stand around gawking: under the circumstances it was best not to gather in large groups.
“They’re salters. They’re here to use quicklime,” people opined, suspecting that Yitskhok Aron was in the know but didn’t want to say.
***
Battle commenced the next day. The five officials, accompanied by the village constable and the Cossack chief, went into every house where the plague had struck to disinfect it. First they sprayed a pungent liquid onto beds and tables, walls and ceilings. Then they flung open doors and windows, carried out anything that had been in close contact with a plague victim, doused it with kerosene and burned it. Sheets and straw mattresses, pillows and bed coverings smoldered and smoked, and the stink of charred feathers filled the air. Guards were posted on the roads to stop people entering or leaving town. For those who did manage to get in or out, piles of straw were placed all around to be used as kindling. Any items brought out of town would be burned, while the travelers themselves would be “baptized” with disinfectant from head to foot. New ordinances were posted with lists of rules about cleanliness and threats of large fines and long prison sentences for disobedience. Another set of ordinances spelled out a complete list of permitted and forbidden food and drink. All the ordinances emphasized that as soon as a case of cholera was discovered, it must be reported at once to the sanitary station.
That same day, two peasants dug a deep hole in the middle of the marketplace. Then they went to the bathhouse and chopped the ancient boiler free of its walled-in enclosure. The boiler, sterile inside from decades of scalding water, was hauled with great fanfare to the marketplace, where it was ceremoniously lowered into the hole, its empty, concave interior facing upward to the sunny sky. The constable and the Cossack chief rousted about a dozen peasants – men and women – out of the surrounding houses and ordered them to fill the boiler using shoulder yokes with buckets attached. The peasants hauled bucketful after bucketful of water and dumped them into the boiler. While they worked, a fire was lit underneath. As the wood burned and the water heated to a boil, smoke and steam filled the air. When there was enough boiling water, the constable and the Cossack chief ran from one house to another, knocking on windows and yelling as though trying to wake the people inside. A crowd of peasants gathered to scoop out the hot drinking water: men and women, married and single, came running from all sides with jugs, cups, clay and cast iron pots, and rusty tin pitchers. Shouting with excitement, they stood around the boiler in a cheerful, noisy circle while the steam silently swirled out of the enormous cauldron and sailed over the heads of the crowd, so that it looked like everyone, breathing in unison, had puffed out a thick cloud of fog.
It was a strange thing, though: despite the weapons the five officials had brought to fight the plague, people grew increasingly anxious as time went by. As they watched the sanitation process, even the few heretics who’d once refused to believe the cholera had come to town were now convinced.
While the five enlightened Christians carried out their “civilized” mission against the plague, the two groups of common folk, Jews and gentiles, began their own campaigns. Jews began to spend extra hours praying loudly and fervently in the prayer houses, while peasants prayed in their own way according to their own religion. There were many street processions, the priest at the fore in his mantle and tall hat, a cross held at his breast, and peasants walking behind him with their crosses, holy pictures, banners, and wax candles. The ceremonies looked exactly like funeral processions – in fact, the Jews thought it very strange there was no coffin in their midst. The priest babbled in some foreign language, and the deacon, walking behind him, recited from a book (from a distance it resembled a little sefer), repeating whatever the priest had said. Their voices – one coarse, the other squeaky – were accompanied by the shrill voices of children, who, in honor of the ceremonial occasion, wore clean sandals, their legs wrapped to the knee in spotless white rags wound about with new ribbons. The peasants, bare-headed, had smeared their hair with some sort of nasty-looking oil that glistened in the sunlight as a sign of Christian piety. Their Jewish neighbors, who usually found these spectacles strange and distasteful, now accepted them, knowing full well the reasons. The Christians were brothers in misfortune, so the Jews refrained from scoffing at their delusions and patiently tolerated the ringing of church bells.
***
The sanitation officials carried on with their mission and so did the plague, which swept across town from day to day like a conflagration. Just as a wildfire leaps across a wide gulf to devour a house no one thinks it can reach, people living right next to a case of cholera escaped, while those down the street, or even on the next street over, succumbed.
Every day there were more mourners and more orphans, and a new row of fresh mounds of earth appeared in the cemetery. People began to lose faith in the countermeasures, and some grew to suspect the officials themselves. A rumor started to make the rounds: if the officials got hold of a person with cholera, they’d kill him themselves to prevent the plague from spreading further. So the Jews kept their mouths shut when someone in the family fell ill. If the sick person died without the help of the gentile murderers, at least everyone could be sure he’d been kept alive as long as possible. Also, the body could be snuck out of the house and its dignity defended from the desecration of quicklime. So as soon as victims closed their eyes for the last time, their bodies were slipped outside and carried through back alleys to the small building in the cemetery where they were cared for according to Jewish customs and rites. Those who were discovered with a “stolen” body suffered a cruel fate. The body would be torn out of their hands and the Christian officials would promptly deal with it in their own unnatural way.
While Jews were doing everything they could to keep their dead safe from the quicklime, peasants did the reverse. When one of them came down with the plague, their near and dear ran straight to the authorities. The peasants couldn’t understand why the Jews got so upset about a little bit of quicklime sprinkled on a corpse. For them, it was quite the opposite: even as a peasant lay dying, a friend or relative would go running off to get quicklime, and the minute the victim died, they’d treat the body with some of it and hold back the rest to make whitewash. In just a few days you’d see the dead person’s house all brightened up. Every peasant family did the same: a freshly whitewashed house was a sign that someone had died. Each corpse left behind a house that looked more festive and cheerful than before.
So there were many Christian bodies and many whitewashed houses. But after every Jewish victim there was only a yahrzeit candle and a window looking out over the street with the sorrow and fear of death.
