Mar 04, 2019
INTRODUCTION
Mordkhe Wolfshaut-Dinkes was a cultural and political figure in the Galician Polish city of Przemśyl in the interwar period. A metalworker by trade, he later became a union organizer, rising to the rank of secretary of the local Jewish commercial employees’ union. Wolfshaut-Dinkes was also in the leadership of Przemśyl’s chapter of the Linke Poale-Tzion. His memoir shakhmat: der nes fun mayn lebn, fun Peshemishl biz Terezienshtat was published in Paris in 1975 with a French translation coming out in 1983.
Acknowledgement: This translation project was made possible by the generous financial assistance, mentorship, and peer support provided by the National Yiddish Book Center’s Emerging Translators’ Fellowship, for which I am wholeheartedly grateful.
Click here to download a Click here to download a PDF of this text and its translation
אין אױגוסט 1943 האָבן זיך שױן געטראָגן קלאַנגען, אַז מען װעט אין גיכן ליקװידירן בײדע געטאָס, מאַכן פּשעמישל ייִדנרײן. מען האָט זיך געגרײט צו פֿאַרשטעקן אין די בונקערס. מען האָט זיך אָנגעגרײט ליכט, שװעבעלעך, װאַסער, קאָלדרעס. קײנער האָט זיך נישט געװאָלט אַרױסרירן פֿון געטאָ, װײַל אין דער פֿרעמד, האָט מען געװוּסט, איז אַ זיכערער טױט.
מיר האָבן קײן בונקער נישט געהאַט, מיר האָבן אָבער דאָך געװאָלט פֿאַרבלײַבן אין פּשעמישל. אַזױ האָבן מיר אױספּלאַנירט, מײַן ייִנגערער ברודער און איך, אַז אין דעפּאָ, אױפֿן צװײטן שטאָק, װוּ עס שטײען אױסגעשטעלט דיװאַנען, צוזאַמענגענומען פֿון ייִדישע הײַזער, זיך צו פֿאַרשטעקן. די דיװאַנען זענען אין די װערקשטאַטן אױסגעפּוצט געװאָרן, אײדער מען האָט זײ אָפּגעשיקט קײן דײַטשלאַנד. אױפֿן צװײטן שטאָק זענען זײ געװען אױסגעשטעלט אין הונדערטער. צװישן די דיװאַנען האָבן מיר אײַנגעריכט אַ װינקל און האָבן געקלערט דאָ זיך אױסצובאַהאַלטן, צװײ טעג, ביזן סוף פֿון דער אַקציע, דערנאָך אַרױסגײן, װעלן מיר װײַטער קאָנען אַרבעטן.
דערצײלנדיק דאָס, האָט די פֿרױ מיט די צװײ טעכטער באַלד מסכּים געװען מיט אונדזער פּלאַן. מײַן פֿאָטער און מײַן עלטערער ברודער מיטן קינד, האָבן נישט געװאָלט ריזיקירן אין אַזאַ נישט־זיכער אָרט אױסצובאַהאַלטן זיך. אַ קינד פֿון דרײַ און אַ האַלבן יאָר קאָן נאָך װײנען, אָדער רעדן הױך, אַז מ׳זאָל דערהערן – זענען דאָך אַלע פֿאַרלױרן. ער האָט אָבער געהאַט צװײ אױסװעגן – אָדער גײן צו זײַן בעל־הבית, װוּ ער אַרבעט; יענער האָט אים צוגעזאָגט, אַז ער װעט אים אױסבאַהאַלטן מיטן קינד. דער אַנדערער אױסװעג – גײן צו אַ באַקאַנטן, װאָס האָט געהאַט אַ גוטן בונקער. דאָס איז געװען דער שװאָגער פֿון דער דיכטערין רחל קאָרן. זײ זענען גרײט געװען אַרײַנצונעמען מײַן ברודער מיטן קינד. ער האָט נישט געהאַט קײן גרױסן צוטרױ צו זײַן בעל־הבית, כאָטש ער איז געװען זײער אַ פֿײַנער מאַן, אָבער אַ פֿאָלקסדײַטש, און אַלע האָבן מורא געהאַט פֿאַר אַ פֿאָלקסדײַטש. און ער האָט באַשלאָסן צו באַהאַלטן זיך אין בונקער.
ס׳איז געווען אַ גרױסע שפּאַנונג. מען האָט אָנגעהױבן צוצוגרײטן די מאַשינען און דעם רױ־מאַטעריאַל. מען האָט אונדז צוגעזאָגט, אַז מען װעט אונדז שיקן צו דער אַרבעט, נאָר אין אַן אַנדערער שטאָט. גײ האָב צוטרױ צו די דײַטשן! שװאַמבערגער האָט געמאַכט אַפּעלן אין גרױסן הױף עטלעכע מאָל, מען זאָל פֿאָרן אױף אַרבעט. אָבער מיר זענען בעסער געגאַנגען אין אונדזער באַהעלטעניש, צװישן די אָנגעװאָרפֿענע דיװאַנען, און ערשט אַרױסגעגאַנגען, װען מען האָט געהערט אַ רעש אין קאָרידאָר, אָדער אױפֿן הױף. אַזױ האָבן מיר געזען, אַז די באַהעלטעניש איז נישט קײן שלעכטע.
ס׳איז שױן געװען ענדע אױגוסט. מ׳האָט געפֿילט, אַז דער סוף פֿון געטאָ דערנענטערט זיך, װײַל מען האָט כּמעט אױפֿגעהערט צו אַרבעטן. איך האָב אַזױ רחמנות געהאַט אױפֿן ברודערס ייִנגעלע! אַ שײן קינד, איך האָב אים געקושט, װײַל װער װײס צי מיר װעלן לעבן בלײַבן. יעדער צעגײט זיך אין אַן אַנדער זײַט. װײַל ביז דער לעצטער אַקציע זענען מיר נאָך אַלע געװען צוזאַמען, און דאָ גײט מײַן ברודער זיך אױסבאַהאַלטן אין אַ בונקער, און מיר – אין די װאַרשטאַטן. דאָס קינד אַלײן האָט נאָך גאָרנישט פֿאַרשטאַנען. גראָד װען מען װיל אַז די צײַט זאָל לאַנג דױערן, פֿאַרלױפֿט די צײַט אַזױ אײַליק.
In August of 1943, rumors were already circulating that both ghettos would soon be liquidated and Przemyśl would be cleansed of Jews. People got ready to hide out in bunkers. They laid aside candles, matches, water, and blankets. No one wanted to leave the ghetto because they knew that leaving home meant certain death.
Our family didn’t have a bunker, but we still wanted to stay in Przemyśl. So my younger brother and I devised a plan. We would hide out on the second floor of a warehouse stacked full of carpets plundered from Jewish homes. The carpets were being cleaned in the Jewish workshops before being sent off to Germany. They were piled by the hundreds on the second floor of the warehouse. We set up a little alcove among the carpets where we would hide out for a couple of days and wait for the aktion to end; afterwards, we would come back out and go to work.
There were three people I was sharing a room with, assigned to live together by the Judenrat—a mother and her two daughters. I let them in on the plan and they immediately agreed to join us. But my father and my older brother, who had a little child, didn’t want to risk hiding out in such an unsafe location. A three-and-a-half year-old might still cry or speak loudly and be overheard, costing everyone their lives. My brother had two potential ways out: he could either go to his supervisor who had promised to hide them in the paper-store if an aktion came; or he could join an acquaintance in his own well-hidden bunker. The latter was the brother-in-law of the poet Rokhl Korn. He was ready to take in my brother and his child. My brother didn’t have any great trust in his boss, who was a good man, but an ethnic-German, and everyone was afraid of the ethnic-Germans. So he decided that when the time came to hide, he and his child would go to the bunker.
Things were very tense. They had started packing up the workshop machinery and raw materials. They promised us that we were being sent off to work, just in a different city—try trusting a German! The ghetto commandant, Schwammberger, had called the workers to assembly several times recently, but each time we had hidden among the warehoused carpets, only emerging when we heard a noise in the corridor, or in the yard. So now we had some idea that our hideout was a pretty good one.
It was already the end of August. Work had practically ceased. We sensed that the end of the ghetto was coming. I pitied my little nephew! He was a good child. During those final days, I would kiss him, thinking, who knows how much longer we have left to live? He had no idea what was going on. Until that moment we had all stuck together, but now our group was splitting up. When the next aktion came, my brother would go hide in his friend’s bunker; and we, in the warehouse. When you want a moment to last, that’s exactly when time flies by.
ענדע אױגוסט 1943 זענען מיר נאָך אַלע אַהײמגעקומען אַרומגערעדט פֿאַרשידענע פּלענער. מיר האָבן אַפֿילו געחלומט, אַז װען די מלחמה װעט זיך ענדיקן, אױב מיר װעלן לעבן בלײַבן, װעלן מיר שרײַבן צום פֿעטער שטראַמער אין אַרגענטינע און דורך אים זיך װידער צוזאַמענטרעפֿן. דאָס קינד װעט אױסװאַקסן און װעט דעמאָלט פֿאַרשטײן, װאָס מיר האָבן איבערגעלעבט. דאָס קינד איז, נעבעך, חדשים לאַנג געזעסן אײנער אַלײן אין אַ קלײן, פֿאַרשטיקט צימערל, אָפּגעשלאָסן. ס׳האָט קײן מאָל נישט געװוּסט פֿון קײן קינדערישער פֿרײד, פֿון שפּילן זיך אין דרױסן. מיר האָבן אַלץ געטאָן, צו ראַטעװען דאָס ייִנגעלע, נישט אײן מאָל אײַנגעשטעלט אונדזער לעבן, און אַצינד גײען מיר זיך אַלע צעשײדן. מיר האָבן עס שטאַרק איבערגעלעבט, פּונקט װי װען מיר האָבן זיך צעשײדט מיט מײַן מוטער און מיט דער שװעגערין. דעמאָלט זענען מיר אַלע, אױסערן קינד, געגאַנגען אױפֿן אױסזידלונגס־פּלאַץ. מיר האָבן אַלץ געטאָן, צוריקצוברענגען די מוטער מיט דער שװעגערין קײן פּשעמישל. אַצינד גײען זיך אַלע פֿונאַנדער, און ס׳איז געװען אַזאַ װײטיק צו צעשײדן זיך מיטן זיסן קינד. יעדער האָט אים אַזױ ליב געהאַט, געצערטלט.
מיר האָבן געװוּסט, אַז אױב מען כאַפּט אונדז איצט, גײען מיר שױן נישט אַרױס לעבעדיק פֿון די מערדערישע דײַטשע הענט, איבער הױפּט – דאָס קינד, װײַל ייִדישע קינדער האָבן נישט געהאַט קײן לעבנסרעכט.
דעם 1טן סעפּטעמבער האָט שװאַמבערגער אַרױסגעגעבן אַ באַפֿעל, אַז אַלע אַרבעטנדיקע מוזן זיך דעם 2טן סעפּטעמבער אין דער פֿרי געפֿינען אױפֿן הױף פֿון די װערקשטאַטן. מען װעט אַלע אַװעקשיקן אַרבעטן אין אַן אַנדער שטאָט.
אין אַנדערן געטאָ האָט די געסטאַפּאָ אַרױסגעגעבן אַ באַפֿעל, אַז אַלע ייִדן מוזן אין דעם טאָג, אין דער פֿרי, זיך צונױפֿזאַמלען אױפֿן פּלאַץ, אַז מען װעט אַלע אַװעקשיקן צו דער אַרבעט, און די שטאָט פּשעמישל װעט מוזן װערן ייִדנרײן. אױב מען װעט עמעצן כאַפּן, נישט צושטעלנדיק זיך אױפֿן פּלאַץ, װעט ער אױפֿן אָרט דערשאָסן װערן.
װאָס עס הײסט „שיקן צו דער אַרבעט“, האָבן שױן אַלע געװוּסט. אױב מען שיקט אונדז צוזאַמען מיטן אַנדערן געטאָ, זענען מיר פֿאַרלױרן. אױב מען שיקט אונדז באַזונדער, איז נאָך פֿאַראַן אַ שטיקל האָפֿענונג אָנצוקומען ערגעץ אין אַן אָרט, צו אַרבעטן. אָבער װער קען װיסן? װער קען האָבן פֿאַרטרױען צו די דײַטשן? אין אַזאַ נישט־אַנטשלאָסנקײט זענען מיר געװען אין דעם אָװנט. גײן זיך אױסבאַהאַלטן צװישן די דיװאַנען, און נאָך אין די װערקשטאַטן, װוּ עס װילדעװעט דער באַנדיט שװאַמבערגער, און טאָמער, חלילה, כאַפּט מען אונדז, זענען אַלע פֿאַרלױרן. ער קען אונדז דערשיסן אױפֿן אָרט. אױב מיר בלײַבן, מען זאָל אונדז אַװעקשיקן, צי װעט מען אונדז נישט שיקן קײן בעלזשעץ, אָדער קײן אױשװיץ?
אין אַזאַ טרױעריקן אױסװאַל האָבן מיר זיך געפֿונען. די פֿרױ מיט די צװײ טעכטער האָבן באַשלאָסן, אַז זײ װעלן זיך גײן אױסבאַהאַלטן צװישן די דיװאַנען, װײַל אױב מען שיקט זײ אַװעק, װעלן זײ, װי פֿיל פֿרױען, פֿאַרניכטעט װערן. האָבן מיר אַלע באַשלאָסן, אַז מיר גײען זיך אױך פֿאַרשטעקן. מיר װעלן אַראָפּגײן אױפֿן הױף און זען װי די סיטואַציע זעט אױס. און דערנאָך אױסװײלן װאָס צו טאָן. װײַל דאָס, װאָס מען האָט אונדז באַפֿױלן צוצוגרײטן די מאַשינען, האָט געגעבן אַ שטיקל האָפֿענונג, אַז מען װעט אונדז פֿאָרט שיקן צו דער אַרבעט.
The end of August 1943. Waiting for the next aktion, we sat at home, brainstorming various plans, even dreaming that should we survive the war, we could write our uncle Shtramer in Argentina and through him, reunite. The child would one day grow up to understand what he had been through. How for months of end, every day before leaving for work, we had locked the poor boy by himself in a hidden, little room. He knew nothing of childish joy, of playing outside. All of that to save the child, more than once laying our lives on the line, and now we were to go our separate ways. It felt like the moment when we had been separated from my mother and sister-in-law. That time, we had all been at the deportation site, with the exception of the child. We had done everything we could to bring my mother and my brother’s wife back to Przemyśl. Now those of us who remained were soon to ways and it was painful for us to leave that sweet child. We all loved him, cherished him.
We knew that if the murderous Germans caught us now, we wouldn’t walk away alive--especially the child, because Jewish children did not have the right to live.
On September 1st, Schwammberger issued an order to everyone who worked under his authority to report to the workshops’ courtyard the next morning. From there, we would all be sent off to new shops in a different city.
In the other ghetto, where no one worked, the Gestapo issued a decree that all the Jews were to gather in the square in the morning of September 2nd to be sent off to work, so that the city of Przemyśl could be cleansed of Jews. Anyone caught outside the square would be shot to death on the spot.
Everyone knew by now what “sent off to work” meant. If we were being sent away with the other ghetto, we were just as lost as they were. If we were being sent off on our own, there was maybe a little bit of hope that we were actually be taken somewhere to work. But who could know? Who could trust the Germans? We were wracked by indecision: do we hide among the carpets, in the very workshops where that thug Schwammberger lurked? Where, if God forbid, we were caught, all would be lost? He would shoot us on the spot. Or do we do nothing and wait to be sent away—perhaps to Belzec, or Auschwitz?
This was the sad choice we faced. The woman with her two daughters decided to hide among the carpets, because as women, if they were deported, they would probably be slaughtered like many women were. My family thought to hide, too, but we wanted to go see what was happening down in the courtyard before deciding what to do; the fact that they had had us pack up the machines had given us a little bit of hope that we were actually being sent off to work.
פֿאַר מײַן ברודער מיטן קינד איז שױן נישט געװען קײן אױסװעג. װען ער איז געקומען דעם 1טן סעפּטעמבער פֿון דער אַרבעט, האָט ער שױן מער נישט געקענט אַרױס פֿון געטאָ, האָט זיך געמוזט אױסבאַהאַלטן אין בונקער, צוזאַמען מיטן קינד. אַ גאַנצע נאַכט איז שױן קײנער נישט געשלאָפֿן. מען האָט אַרױסגעקוקט און געזען, װי דאָס געטאָ װערט אַרומגערינגלט פֿון מיליטער. יעדע פּאָר מעטער – אַ סאָלדאַט. די רעפֿלעקטאָרן האָבן שאַרף באַלױכטן בײדע געטאָס, און מען האָט געהערט פֿון אַלע זײַטן שיסן. די ייִדן, װאָס האָבן אין לעצטן מאָמענט זיך געװאָלט אַרױסקריגן אױף דער אַרישער זײַט, זענען אױפֿן אָרט דערשאָסן געװאָרן.
מײַן ברודער איז געבליבן מיט אונדז ביז 12 אַ זײגער בײַ נאַכט, אָבער דאָס קינד איז אַזױ שטאַרק געשלאָפֿן, אַז דאָס האָט פֿאַרלענגערט אױף נאָך אַ שעה צו זײַן מיט אונדז צוזאַמען.
דערװײַל איז ער געגאַנגען קוקן צי אַלע זענען שױן אַרײַן אין בונקער. אײנס אַ זײגער איז ער צוריקגעקומען, גענומען אַלע קלײדער, דאָס עסנװאַרג, װאָס מען האָט אָנגעגרײט. מען האָט אױפֿגעװעקט דאָס קינד. אַלע האָבן געהאַט קלעמענישן אין האַרצן, אַז מען מוז זיך געזעגענען. יעדער האָט געקושט דאָס קינד. ערשט איצט האָבן אַלע דערפֿילט, װי שטאַרק ליב און אײַנגעבאַקן אין האַרצן דאָס קינד איז זײ. מען האָט אים גוט אָנגעטאָן און אַלע זענען געגאַנגען באַגלײטן מײַן ברודער מיטן קינד. יעדער אײנער האָט דאָס קינד אַ ביסל געטראָגן אױף דער האַנט, ביז מען איז צוגעקומען אַ פֿופֿציק מעטער פֿון בונקער. צוליב פֿאָרזיכטיקײט, האָט מען נישט געטאָרט צוגײן נאָענט צו דער באַהעלטעניש. מיר האָבן זיך נאָך אַ מאָל געזעגנט, געקושט דאָס קינד, װי מיר װאָלטן געפֿילט, אַז מיר װעלן זיך שױן אין לעבן נישט זען מער; כאָטש דאָס קינד האָט נאָר געװאָלט מיט אונדז בלײַבן און האָט שטאַרק געװײנט. מען האָט אים אָבער אײַנגערעדט, אַז מאָרגן פֿרי װעלן מיר זיך אַלע װידער זען. מיר האָבן אָבער געװוּסט, אַז דאָס איז אוממעגלעך. דאָס האָט אים באַרויִקט, און אונדז – אױך. דאָס האָט אונדז געגעבן אַן אילוזיע פֿון האָפֿענונג, אַז מיר װעלן זיך נאָך אַ מאָל צוריק זען.
לײדער, איז עס אָבער געװען דאָס לעצטע מאָל. מען קען זיך נישט טרײסטן דערמיט, װאָס די נאַציס האָבן דאָך אומגעברענגט אַ מיליאָן אַזעלכע ייִדישע קינדער. בײַ יעדערן איז זײַן קינד געװען אײַנגעבאַקן אין האַרצן. דער װײטיק איז געװען גרױס, װײַל מיר האָבן געװוּסט, אַז די אומשולדיקע קינדער לײַדן נאָר דערפֿאַר, װײַל זײ זענען געבױרן געװאָרן ייִדישע קינדער. װאָס האָט דען אַזאַ אומשולדיק קינד שלעכטס געטאָן, אַז מען זאָל עס אומברחמנותדיק אומברענגען?
געקומען בײַ נאַכט אין אונדזער צימער, האָבן מיר אײַנגעפּאַקט די פּעקלעך, זיך געגרײט גאַנץ פֿרי צו גײן אין די װערקשטאַטן, זיך דאָרט אױסצובאַהאַלטן צװישן די דיװאַנען. מײַן ברודערס שװאָגער, װעלכער האָט אַ צײַט לאַנג געאַרבעט מיט אונדז, איז געװען אַן אינזשיניער, האָט נישט געהאַט קײן געלענק צו פֿיזישער אַרבעט. אַזױ אַז ער איז געװען אין געטאָ נומער 2, צװישן די נישט־אַרבעטנדיקע ייִדן, און דעם 2טן סעפּטעמבער 1943 איז ער מיט אַלע ייִדן פֿאַרשיקט געװאָרן קײן אױשװיץ, און דאָרט זענען זײ אַלע אומגעקומען.
גאַנץ פֿרי זענען מיר אַלע אַרױס פֿון אונדזער צימערל, מער קײן מאָל נישט צוריקצוקומען, און אַרױף אין אונדזער באַהעלטעניש. די פֿרױ מיט די צװײ טעכטער, מײַן פֿאָטער און מײַן ייִנגערער ברודער, אַלע זענען מיר אַרױף אױפֿן צװײטן שטאָק. קײנער האָט אונדז נישט באַמערקט. מיר האָבן זיך פֿאַרשטעקט, מיטגעהאַט עסן און טרינקען אױף אַ פּאָר טעג. עס איז געװען אונדזער האָפֿענונג אױסצומײַדן די דעפּאָרטאַציע. אױפֿן הױף, האָבן מיר געהערט, קומען זיך צונױף אַלע אַרבעטער פֿון די װערקשטאַטן. מען הערט געשרײען, געװאַלדן. זאָגט מײַן ייִנגערער ברודער צו מיר:
– װײסטו װאָס, עס איז דאָך נאָך פֿרי, לאָמיר אַראָפּגײן אױפֿן הױף אַ קוק טאָן, װי האַלט עס מיט דער „אַקציע“. װעלן מיר זען, אַז עס האַלט שלעכט, קענען מיר באַלד זיך צוריקקערן אַהער, אין דער באַהעלטעניש.
אַלע זענען מסכּים געװען. האָבן מיר אַלץ איבערגעלאָזט, זיך אַרױסגעשלײַכט פֿון אונדזער באַהעלטעניש און אַראָפּ אױפֿן הױף, כּדי צו זען צי עס איז באמת געפֿערלעך. קױם זענען מיר אַראָפּגעקומען, איז שױן אין קאָרידאָר געװען די ייִדישע פּאָליצײ, צוזאַמען מיט דער געסטאַפּאָ, און אונדז אַרױסגעשלעפּט אױפֿן הױף. דאָרט זענען שױן געװען פֿאַרזאַמלט הונדערטער פֿון די אַרבעטנדיקע ייִדן. קײן צוריק איז מער נישט געװען. מיר האָבן נאָך געזוכט מיט אַלע מעגלעכקײטן אַרײַנצוכאַפּן זיך צוריק אין הױז. ס׳איז אָבער געװען אוממעגלעך. אומעטום זענען געװען צעשטעלט װאַכן פֿון געסטאַפּאָ און פּאָליצײ, אױף טריט און שריט. װאָס טוט מען איצט? מײַן פֿאָטער, װי אױך די פֿרױ מיט די צװײ טעכטער, האָבן געהאַט צו אונדז אַזאַ צוטרױ, זײ זיצן אױפֿן צװײטן שטאָק אין דער באַהעלטעניש. אַצינד קענען מיר זיך אַפֿילו נישט צונױפֿרעדן מיט זײ. מיר זענען געװען פֿאַרצװײפֿלט, איבער הױפּט צוליבן פֿאָטער. װײַל אָן אונדז, איז ער אַ פֿאַרלױרענער. איך און מײַן ברודער האָבן גאָרנישט געהאַט מיט זיך, נישט קײן העמד איבערצובײַטן, אַפֿילו נישט קײן טיכעלע. דער פּלאַץ איז געװען הערמעטיש אָפּגעשלאָסן, מיט סאָלדאַטן, מיט עס־עס, מיט דער געסטאַפּאָ, פּױלישע, אוקראַיִנישע און אױך ייִדישע פּאָליצײ. מיר האָבן געבעטן אַ ייִדישן פּאָליציאַנט ער זאָל אַרױפֿגײן אױפֿן צװײטן שטאָק, און לינקס, װוּ עס שטײען די דיװאַנען, זאָל ער שרײַען און אױסרופֿן דעם נאָמען פֿון מײַן פֿאָטער און אים זאָגן, אַז מיר קענען נישט צוריק אַרײַנגײן אין דער געבײַדע; און אַז ער זאָל נעמען אַלע אונדזערע זאַכן און גלײַך צו אונדז אַראָפּקומען אױפֿן הױף פֿון די װערקשטאַטן. אױך דער פֿרױ מיט די צװײ טעכטער זאָל ער זאָגן, װי אונדזער לאַגע האָט זיך מיט אַ מאָל געענדערט, און זאָל זי מאַכן װי זי פֿאַרשטײט.
מיר האָבן געװאַרט אַ שעה און צװײ, און מען האָט מײַן פֿאָטער נישט געזען. דאָס איז געװען פֿאַר אונדז שרעקלעך, װאַרטנדיק אַזױ נישט װײַט פֿון אײַנגאַנג־טױער, װײַל די טרעפּלעך, פֿון װאַנען מײַן פֿאָטער האָט געזאָלט אַראָפּקומען, זענען געװען נעבן טױער. פּלוצעם איז צו אונדז צוגעקומען אַ ייִדישער פּאָליציאַנט און אונדז אָנגעזאָגט די טרױעריקע בשׂורה, אַז די געסטאַפּאָ האָט אַנטדעקט דעם בונקער, װוּ מײַן ברודער מיטן קינד האָבן זיך באַהאַלטן. אײגנטלעך, האָבן זײ דעם דאָזיקן בונקער נישט אַנטדעקט. זײ האָבן זיך דערקליבן צו אַן אַנדערן בונקער, און די געסטאַפּאָ האָט זײ געזאָגט, אַז מען װעט זײ אַלע איבערלאָזן אין פּשעמישל, אױב זײ װעלן אױסגעבן נאָך בונקערס. האָט זיך געפֿונען אַ געװיסער ברעטמעל, װאָס האָט אױסגעגעבן דעם בונקער פֿון מײַן ברודער.
פֿון דעם מאָמענט אָן האָבן מיר פֿאַרלױרן יעדע האָפֿענונג צו זען אונדזער ברודער מיטן שײנעם, טײַערן ייִנגעלע זײַנס. מיר האָבן אַזױ פֿיל אײַנגעשטעלט די גאַנצע צײַט, אין די שרעקלעכסטע באַדינגונגען, אָפּצוראַטעװען דאָס קינד. מײַן ברודער איז אומגעקומען, אפֿשר נאָר דערפֿאַר, װאָס ער האָט געװאָלט ראַטעװען זײַן קינד.
For my brother and his child, there was no way out. Once he returned from his work on September 1st, he could no longer leave the ghetto; they were forced to hide out in the bunker. The entire night, no one slept. We looked outside and could see the German military encircling the ghetto. Every couple of meters—a soldier. Searchlights sharply illuminated both ghettos, and we heard shooting from all sides. The Jews who at the last moment had attempted to escape to the Aryan side were being shot to death.
My brother intended to stay with us until midnight, but when the time came his child was fast asleep, so he decided to delay his departure another hour.
In the meantime, he ventured out to see if everyone had already gone into their bunkers. At one o’clock, he came back and gathered his clothes and some food that had been set aside. We woke the child and gave him a kiss goodbye. It broke our hearts. Only now did we fully feel how deeply we loved him. He meant the world to us. We wrapped him up warmly and everyone came to see off my brother and his son. We each took turns carrying the child in our arms until we were fifty meters from the bunker—for safety’s sake, we didn’t dare approach any closer. We repeated our farewells and kissed the child, as if we would never see each other again in this world. He was bawling, all he wanted to do was stay with us. We convinced him that tomorrow we would all see each other again, though we knew that wouldn’t happen. Even so, it calmed him, and us as well. It gave us the illusory hope that we would see each other again. But that was the last time.
Knowing that the Nazis murdered a million such Jewish children, in no way diminishes the pain felt at the loss of a single child. Everyone’s child meant the world to them. Knowing that the innocent Jewish children only suffered because they had been born Jewish makes our pain all the greater. What crime had a innocent child like my nephew committed, that he should be brutally murdered?
Returning to our room that night, we packed our bags and prepared ourselves to go to the workshop warehouse early in the morning, to hide among the carpets. My brother’s brother-in-law, who had worked with us for a time, was an engineer and wasn’t any use when it came to hard, physical labor, so he had been placed in Ghetto B, among the non-working Jews. On September 2nd they were sent off to Auschwitz, where they were all killed.
We left our room very early that morning, never to return. We went up to our hideout. The woman and her two daughters, my father and my younger brother and I, we all went up to the second floor. No one noticed us. We hid ourselves away with enough food and water to last a couple of days. That was how we hoped to avoid deportation. We heard all of the workers gathering down in the courtyard below. We heard screams and cries. My younger brother said to me: “You know what, it’s still early, let’s go down and take a look at what’s going on with the aktion. If things are looking bad, we can come back right away, to the hideout.”
Everyone agreed. My brother and I snuck out from our concealed alcove, leaving everything behind, and headed down to the courtyard to see if it was actually dangerous. We walked downstairs and took one step into the corridor, but the Jewish Police and Gestapo were already there and hauled us out to the courtyard. Hundreds of workers were already assembled there. We looked for any opportunity to steal back into the building. But there was no escape. It was impossible. The Gestapo and the police were everywhere, watching our every move. What to do now? My father, as well as the woman and her two daughters, were still sitting up there in the hideout, waiting, relying on us, but now we couldn’t even contact them. We feared for our father the most. Without us, he would be lost.
My brother and I had nothing with us, no change of shirt, not even a handkerchief. The courtyard was hermetically sealed by soldiers, S.S. officers, Gestapo, and by Polish, Ukrainian, and Jewish police. We asked a Jewish policeman to go to the second floor, to where the carpets were stacked, on the left side, and call out my father’s name and tell him that we couldn’t get back into the building, that he should grab all of our things and come down right away to the courtyard. And also to tell the woman and her two daughters how our situation had suddenly changed and that they should do as they saw fit.
We waited an hour, then another, but no sight of my father. It was awful, waiting near the entrance, next to the steps that he would have to walk down. Out of nowhere, a Jewish policeman approached us to deliver the tragic news that the Gestapo had uncovered the bunker my brother and his child had been hiding in. The Gestapo hadn’t found it on their own. They had discovered another bunker and told everyone hiding there that if they gave up the locations of other bunkers, they would be spared and permitted to stay in Przemyśl. A man by the name of Bretmel gave up the location of my brother’s bunker.
In that moment, we lost all hope of ever seeing my brother and his beautiful, dear little boy again. We had thrust ourselves into mortal danger time and time again in order to save the child. Perhaps my brother would still be alive if he had not tried to save him.
The Old Synagogue Destroyed
אין דעם מאָמענט האָבן מיר, איך און מײַן ברודער, געמוזט טראַכטן װי אַזױ אַראָפּצוברענגען אונדזער פֿאָטער, ער זאָל מיט אונדז מיטפֿאָרן, װײַל בלײַבן אױבן איז – אַ זיכערער טױט. דעם ייִדישן פּאָליציאַנט, װאָס מיר האָבן אים געבעטן די טובֿה, האָבן מיר מער נישט געקענט געפֿינען אין דער בהלה. מיר האָבן נישט געװוּסט װאָס צו טאָן. אַרום 12 אַ זײגער האָט מען אונדז אױסגעשטעלט צו פֿינף אין אַ רײ. געגאַנגען זענען מיר, אַרום 600 ייִדן, צום װאָקזאַל. אױפֿן װעג איז יעדע פֿינף מעטער געשטאַנען אַ סאָלדאַט מיט אַ מאַשין־געװער. מען האָט דערקענט, אַז זײ זענען נישט קײן דײַטשן. האָט מען זײ געפֿרעגט, פֿון װאַנען זײ זענען? האָבן זײ געזאָגט: פֿון ליטע און לעטלאַנד. עס האָבן שױן געװאַרט אױף אונדז בהמות־װאַגאָנען. אײַנגעשטיגן צו 100 אין יעדן װאַגאָן, זענען מיר דאָרט שטײן געבליבן ביז בײַ נאַכט. מיר האָבן גאָרנישט געװוּסט װעגן אונדזער פֿאָטער, נישט געװוּסט װוּהין מען שיקט אונדז. אױף די אַנדערע װאַגאָנען, האָט מען געהערט, לאָדנט מען אױף מאַשינען. דאָס האָט געגעבן אַ שײַן פֿון האָפֿענונג, אַז מען שיקט אונדז דאָך צו אַן אַרבעט.
בײַ נאַכט האָט דער צוג גערירט, דערװײַטערט זיך פֿון מײַן הײמשטאָט פּשעמישל, װוּ איך בין געבױרן און װוּ איך האָב פֿאַרבראַכט מײַנע שענסטע יוגנט־יאָרן. דאָרט האָב איך דערװאָרבן קולטור, געפֿירט אַ געזעלשאַפֿטלעכע, סאָציאַלע טעטיקײט, מיטן באַװוּסטזײַן און האָפֿענונג, אַז מיר קעמפֿן פֿאַר אַ בעסערער װעלט, צוזאַמען מיט אַלע פֿעלקער, במילא אױך – פֿאַרן ייִדישן פֿאָלק. אָבער די אַלע האָפֿענונגען האָבן זיך פֿאַרענדיקט טרױעריק. די גאַנצע ייִדישע באַפֿעלקערונג פֿון פּשעמישל איז פֿאַרניכטעט געװאָרן, מיט דער מיטהילף פֿון דער אָרטיקער פּױלישער און אוקראַיִנישער באַפֿעלקערונג.
מיט אַזעלכע טרױעריקע געדאַנקען, אין אַ שרעקלעכער רעאַליטעט, זענען מיר אין די פֿול געפּאַקטע װאַגאָנען געפֿאָרן אין דער אומבאַקאַנטער פֿרעמד, אַלץ װײַטער פֿון פּשעמישל. אַלע אילוזיעס און האָפֿענונגען זענען געװען פֿאַרלױרן. מיר האָבן זיך געפֿילט אָפּגענאַרט, פֿאַרשטױסן, פֿאַרטריבן. און איך האָב געשװױרן קײן מאָל מער אַהין זיך נישט אומצוקערן, אױב אַפֿילו איך װעל לעבן בלײַבן.
דעם זעלבן טאָג, דעם 2טן סעפּטעמבער 1943, איז פֿאָרגעקומען די אױסזידלונג און פֿאַרניכטונג פֿון אַנדערן געטאָ. הונדערטער ייִדן זענען דערשאָסן געװאָרן אױפֿן אָרט. אַזױ האָבן זײ געטראָפֿן אין אַ הױז באַהאַלטן אונדזער חבֿר אַנשל גאָלדפֿאַרב (זײַן ברודער לעבט הײַנט אין ישׂראל), האָבן אים די דײַטשן אױפֿן אָרט דערשאָסן. זײַן חבֿרטע, װאָס איז געװען מיט אים באַהאַלטן, און ער, אַנשל, זענען אַנטלאָפֿן אױפֿן דאַך. איז די געסטאַפּאָ זײ נאָכגעלאָפֿן און נאָכגעשאָסן. ער איז געװען אײנער פֿון די לעצטע פֿון אונדזער גרופּע חבֿרים, אומגעקומען דורך די דײַטשע רוצחים. די געסטאַפּאָ האָט צונױפֿגעשלעפּט אױפֿן פּלאַץ די טױזנטער ייִדן, װעלכע האָבן זיך נאָך געפֿונען אין געטאָ. פֿון זײ האָבן די געסטאַפּאָ אַרױסגענומען אַ פּאָר הונדערט, כּדי רײן צו מאַכן, און אַלע איבעריקע אַװעקגעשיקט קײן אױשװיץ, און אין בירקענאַו זענען זײ אַלע אומגעקומען אין די גאַזאױװנס (מ׳האָט דערצײלט, אַז אױך מײַן ברודער מיטן קינד זענען געװען צװישן זײ).
Now my younger brother and I had to figure out how to get my father to join us, because staying alone upstairs meant certain death. In the confusion of the crowd, we could no longer find the policeman whom we’d asked earlier to find my father. We didn’t know what to do. Around noon, they had us line up, five to a row. We all went, about six hundred Jews, to the train station. There was a soldier with a machine gun standing every five meters along the way. We realized that they weren’t German. We asked them where they came from. They told us they were from Lithuania and Latvia. Cattle-cars were already awaiting us. We were packed in a hundred to a car, stuck there without moving all day. We had no idea where our father was or where we were being sent. We heard equipment being loaded into the other cars. This gave us a sliver of hope that we really were being sent off to work.
At night, the train started to move, pulling away from my home, Przemyśl, the city where I was born and where I had spent the finest years of my youth. Where I had acquired my cultural education and had carried out social activism with the hope, with the mindset that we were fighting for a better world, for all peoples together, including the Jewish people. But all our hopeful visions for the world had come to a sad end. The entire Jewish community of Przemyśl was exterminated, with the collaboration of the local Poles and Ukrainians.
Bearing these sad thoughts, enduring our terrible reality, we rode in the crowded cars to parts unknown and unwelcoming, further and further from Przemyśl, our illusions dispelled, our hope lost. Deceived, rejected, expelled. I swore to myself that I would never return again, even if I survived.
That day, September 2nd, 1943, they had also carried out the mass deportation and extermination of the larger ghetto for non-workers, Ghetto A. Hundreds of Jews were shot to death on the spot, including our comrade Anshl Goldfarb (his brother lives today in Israel), who was discovered hiding with his girlfriend in a building. They attempted to escape by running across the roofs. The Gestapo chased after them and shot them. He was one of the last of our friends, now dead at the hands of the German murderers. The Gestapo rounded up thousands of Jews in the square, all those who were still left after the previous aktions. From those thousands, they selected a few hundred to stay to clean up and all the rest were sent to Auschwitz. Eventually, all of them were killed in the gas-chambers of Birkenau. Among them, I was told, were my brother and his child.
