May 01, 2017
INTRODUCTION
The second part of an autobiographical essay of Rabbi Aaron Shmuel Tamares, AKA “One of the Sensitive Rabbis.”
Click here to download a PDF of this text and its translation.
ו
זײַן באָדן זיך אינעם גן־עדן פֿון זײַנע דערקװיקנדיקע דמיונות װעגן ציוניזם און ציוניסטן געדױערט אָבער ניט לאַנג. קורץ נאָך דעם װערט ער אײַנגעלאַדן קײן װילנע אױף אַ גרױסן ציוניסטישן צוזאַמענפֿאָר פֿון 7 גובערניעס, אױף װעלכן ס'זענען געװען אָנװעזנד אױך אַ היפּשער צאָל רבנים, סימפּאַטיקער פֿון ציוניזם. אױפֿן צוזאַמענפֿאָר װערט אױסגעװײלט אַ פּרעזידיום פֿון הױלע יונגע שנעקעס מיט אָפּגעטאָקטע מאָרדעס, אױסגעדרעקסלטע װאָנצעלעך און פֿרײלעכע, פֿון זיך צופֿרידענע, פּנימלעך…
די דאָזיקע „פֿרײלעכע פּנימלעך“ האָבן פֿון פּרעזידיום־טיש אַראָפּגעהאַקט צום דעלעגאַטן־פּובליקום, און הױפּטזעכלעך צו די דעלעגאַטן רבנים (װעמען זײ האָבן אױסגעזעצט אױף דער פֿאָדערשטער באַנק קעגן זײערע אױגן), אין דער רוסישער שפּראַך, כּמעט 2 טעג נאָך אַנאַנד, באַריכטן פֿון דער „ציוניסטישער אַרבעט“. די רבנים װידער זענען געזעסן מיט אײַנגעהאַלטענע אָטעמס, מורא האָבנדיק זײ זאָלן חלילה ניט מיעשײַען אַזעלכע „גרױסע“ אינטעליגענטן מיט אַזאַ „רוסיש רעדן“ מיט אַזעלכע „געהױבענע“, פֿאַר זײ גאָר נײַע װערטער װי „אַגיטאַציע“, „פּראָפּאַגאַנדע“, „פּאַרטײ־דיסציפּלין“, אאַז"װ. פֿאַר די אַלע זאַכן זענען די רבנים געזעסן מיט אַזאַ דרך־ארץ, שיִער ניט װי ס'זיצן די נאָװאָבראַנצעס פֿאַרן אָפֿיציר, װאָס לערנט זײ „סלאָװעסנעס“, די גרױסע ידיעות װעגן דעם, װען די גרױספֿירשטן „פּאַװעל“ און „קיריל“ זענען געבױרן געװאָרן…
קײן אײן װאָרט ייִדיש האָט זיך בײַ די שנעקעס פֿון די מײַלער ניט אַרױסגעכאַפּט די גאַנצע צײַט פֿון דער פֿאַרזאַמלונג, און פֿון אַ ייִדישן דערהױבענעם רעיון איז דאָך אַפּשיטא שױן ניט געװען קײן שפּור, נאָר כּמעט 2 מעת־לעת נאָך אַנאַנד זענען די שנעקעס געזעסן און געקלאַפּט די רבנים — צװישן זײ אײניקע שױן מיט גרױע בערד — אין די קעפּ אױף רוסיש, װאָס דאָס רובֿ רבנים האָבן ניט פֿאַרשטאַנען, באַריכטן פֿון די „קאָנצערטן“, „באַנקעטן“, נפֿשות־פֿאַנגערײַ, און געלט־זאַמלערײַ.
דער „אחד הרבנים המרגישים“ זיצט און קוקט אױף דעם מיט גרױס פֿאַרװוּנדערונג: אָט די זענען דאָס די „אידעאַליסטן“ װעלכע ער האָט אַזױ באַזונגען…? נאָר אױף דער רוסיש־קלאַפּערײַ פֿאַרענטפֿערט ער זײ אַ ביסל בײַ זיך אין רעיון, אַז מסתּמא איז די „דערלױבעניש“ אױף דער פֿאַרזאַמלונג געגעבן געװאָרן מיט אַזאַ באַדינג.
װי דערשטױנט איז ער אָבער געװאָרן בײַם קאָמישן סוף, מיט װעלכן די פֿאַרזאַמלונג האָט זיך פֿאַרענדיקט אױפֿן צװײטן טאָג, װען ס'איז במיקרה דורכגעגאַנגען אין יענעם הױף אַ פּאָליציאַנט, האָט דער גאַנצער בינטל רוסיש־קלאַפּער אַנטלאָפֿן פֿון דער הױז, װוּ ס'איז געזעסן די קאָנפֿערענץ, אָן די היטלען דורך אַ הינטערטיר. פֿון װאָס ער האָט זיך דערקונדיקט, אַז די פֿאַרזאַמלונג איז גאָר געװען אַ געהײמע אומלעגאַלע, און די „רוסיש“ װאָס די שנעקעס האָבן געקלאַפּט איז דאָס געװען גלאַט אַזױ זיך, פֿרײַװיליק, אָדער, בעסער געזאָגט: מוטװיליק, כּדי אײַנצואיבן זיך אין דער מלאָכה פֿון ביוראָקראַטעװען און קאַנצעלאַרעװען איבער די „אונטערטענער“ אין דער קומענדיקער ציוניסטישער מלוכה…
ער איז אַרױס פֿון דער דאָזיקער אַסיפֿה מיט אַ גרױסן ריס אין זײַן פֿריִערדיקער התלהבֿות, און זײַן פֿאָרשטעלונג אַז ציוניזם איז אױפֿלעבונג פֿון ייִדישן גײַסט הײבט אָן שטאַרק צו צאַנקען.
אין אַ חודש אַרום, אין זומער תּר"ס, װערט דער „אחד הרבנים המרגישים“ אױסגעװײלט דורך בריסקער ציוניסטן אַלס דעלעגאַט צום פֿערטן ציוניסטישן קאָנגרעס אין לאָנדאָן. ער קומט אַהין. ערשט די גאַנצע פּוסטקײט, ביוראָקראַטישקײט און קאַנצעלאַרישקײט װאָס ער האָט פֿריִער געטראָפֿן אױף דער װילנער קאָנפֿערענץ חזרט זיך איבער נאָך אין אַ גרעסערן מאָסשטאַב אױך דאָרט אױפֿן לאָנדאָנער קאָנגרעס — און דערמיט, נאָר דערמיט, װערט אָנגעפֿילט דער גאַנצער אינהאַלט פֿון קאָנגרעס, בלױז מיטן צוגאָב, װאָס דאָרט האָט מען דעם עולם דעלעגאַטן, װאָס מ'האָט צונױפֿגעשלעפּט פֿון אַלע עקן װעלט, פֿאַרהילכט די קעפּ מיט דער „פֿרײלעכער“ בשׂורה, אַז „ד"ר הערצל“ איז קורץ פֿאַרן קאָנגרעס „אײַנגעלאַדן געװאָרן צום טערקישן סולטאַן אױף אַ מיטאָג…“
זײַנע פֿאַנטאַזיעס װעגן דערהײבונג פֿון ייִדישן גײַסט און װעגן קאַמף קעגן קנעכטשאַפֿט, װאָס ער האָט פֿריִער געדענקט צו זען אין ציוניזם, װערט אין גאַנצן צעריסן. ער נעמט דאָרט באַלד פֿון אָרט אין לאָנדאָן און שיקט אַװעק צו די קאָװנער ציוניסטן אַ פֿאַרבאָט איבערצודרוקן זײַנע אַרטיקלען אין אַ בראָשורע, און אַלײן קערט ער זיך אום אַהײם אַ צעבראָכענער פֿון דער אַנטױשונג.
Chapter VI
However, his foray into the Eden of delightful fantasies about Zionism and Zionists did not last long. Soon after the publication of his articles, he was invited to Vilna for a large seven-district Zionist convention, along with quite a few other rabbis who were sympathetic to Zionism. At the conference a board was elected, consisting entirely of young whippersnappers with clean-shaven mugs, twirled mustaches and jaunty, self-satisfied grins.
From their perch at the board-table, these “jaunty grins” pelted the audience of delegates, and in particular the rabbis (who were seated right under their noses in the front row), with reports of the “Zionist work”—in Russian—for nearly two days without cease. The rabbis, for their part, sat barely breathing, lest they disturb the “grand intellectuals” with their fancy Russian and their unfamiliar, “elegant” words such as “agitation,” “propaganda,” “party discipline,” etc. The rabbis beheld this whole rigmarole with great respect, like new recruits sitting at attention before their commanding officer as he tutors them in slovesnost, 1 1 A Russian word (словесность) that literally means “literature,” but encapsulates the idea of the historical and cultural literacy needed to serve the nation (see for example Olga Litvak, Conscription and the Search for Modern Russian Jewry [Bloomington: Indiana University Press, 2006], 48)—presumably, basic Russian cultural literacy lectures were a rite of passage for new draftees in the Russian army. lecturing on topics as engrossing as the birthdates of Grand Dukes Pavel and Kirill . . . 2 2 Kirill Vladimirovich (1876-1938) and Pavel Aleksandrovich (1860-1919).
Not a single word of Yiddish slipped out of these upstarts’ mouths throughout the entire gathering, let alone any trace of ennobling Jewish thought. Instead, for nearly forty-eight hours without pause, they sat around their little table and doused the rabbis—including some quite elderly ones—with reports (in Russian, a language which most of the rabbis did not understand) of “concerts,” “banquets,” proselytizing, and fund-raising.
“One of the Sensitive Rabbis” sat and watched the proceedings in amazement. Were these, then, the “idealists” upon whom he had heaped his praise? But he silently justified their torrent of Russian by surmising that the permit for the conference had been granted on the condition that the proceedings be conducted in Russian.
How astonished he was, then, at the comic conclusion on the second day. By chance, a policeman passed through the courtyard, and the entire pack of Russian-blabberers fled hatless out the back door. From that incident he realized that the gathering had in fact been clandestine and illegal, and the Russian that the upstarts had yammered so relentlessly had been gratuitous—that is to say, voluntary. Or, more accurately, willful: they were honing their bureaucratization skills, preparing to lord it over their constituents in the future Zionist state . . .
He left the assembly with a crack in his earlier enthusiasm—and he began to falter in his faith that Zionism would revive the Jewish spirit.
A month later, in the summer of 1900, the Sensitive Rabbi was chosen by the Brisk Zionists as a delegate to the Fourth Zionist Congress in London. He agreed to go. The pure emptiness, bureaucracy, and officiousness which he had encountered at the Vilna conference was present to an even greater degree at the London Congress—and apart from those features, the Congress was utterly devoid of content, with a single exception: the audience of delegates, who had been dragged together from every corner of the world, were beaten over the head with the “happy news” that Dr. Herzl had been, shortly prior to the Congress, “invited to lunch by the Ottoman Sultan” . . .
The Sensitive Rabbi’s fantasy that Zionism would uplift the Jewish spirit and serve as a vehicle for the fight against bondage, dissolved into nothingness. Without delay, while still in London, he dispatched a message to the Kovno Zionists forbidding them to reprint his articles in a pamphlet. He himself returned home devastated by the disappointment.
ז
זײַן ציוניסטישע װאַרעמקײט פֿאַלט ביז נול. דאָס הײסט, ס'האָט זיך שױן בײַ אים ניט אָפּגעשטעלט קײן האָר פּאָזיטיװס אין זײַן באַצוג צום ציוניזם, כאָטש פֿאַרקערט קײן נעגאַטיװס האָט נאָך בײַ אים לעת־עתּה אױך ניט אױסגעשפּראָצט, פֿון װאָס עס װערט אים נאָך מערער פּוסט, קאַלעמוטנע און טריב אױף דער נשמה, װי אַז ער װאָלט זיך שױן קאָנען באַשליסן אױף התנגדות.
ער האָט אױסצושטײן אַ סך אומאָנגענעמלעכקײט אױך פֿון די שאלות מיט װעלכע מע פֿאַרװאַרפֿט אים פֿון אַלע זײַטן און מע פֿאָדערט פֿון אים אַ דערקלערונג, װאָס האָט ער דאָרט פּלוצלונג דערזען אַזױנס, װעלכעס האָט בײַ אים אָנגעמאַכט די איבערקערעניש.
דאָס איז אים אָבער שװער צו דערקלערן, וואָרעם אין גרונט גענומען איז די אומסימפּאַטישע זאַכן, אױף װעלכע ער האָט זיך דאָרט אָנגעשטױסן, זענען נאָר געװען אומדירעקטע פֿאַקטאָרן פֿאַר זײַן ריקצוג פֿון ציוניזם. דאָס איז געװען אין דער בחינה װי ס'טרעפֿט אַ מאָל, אַז ס'שיסט אױס אײן קױל, װעלכע װאָלט אַן און פֿאַר זיך ניט געקאָנט ברענגען קײן סך שאָדן; איז זי אָבער גראַדע אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ פּולװערסקלאַד און אָנגעמאַכט אַ גאַנצע קאַטאַסטראָפֿע. אַזױ אױך די מחזה פֿונעם פּוסטן װירװאַר פֿון די ציוניסטישע עסקנים מיט די גאַנצע פּאַרטײיִשע קלאַפּער־געצײַג מיט װעלכע ער האָט זיך בײַם סוף געטראָפֿן אױג אױף אױג — האָבן אױפֿגעריסן בײַ אים אין האַרצן אַ פֿאַרחתמעטן קעמערל פֿון זײַנע פֿאַרבאָרגענע געפֿילן, פֿון זײַן אינעװײניקסטן איך, װעלכער שטײט גאָר ניט אין אײַנקלאַנג מיטן ציוניסטישן אידעאַל, און צוליב װעלכן זײַן בונד װאָס ער האָט אױף אַ קורצער צײַט זיך צונױפֿגעבונדן מיט די ציוניסטן איז געװען אַן אומנאַטירלעכער.
שפּעטער מיט דער צײַט האָט זיך אױסגעקריסטאַליזירט זײַן אײגענע װעלט־אַנשױונג, און ס'האָט זיך טאַקע אַרױסגעװיזן אַז דער ציוניזם איז אַ פֿולקומער קאָנטראַסט צו איר. אָבער דערװײַל איז נאָר נעפּלדיק. אַ סאָרט פֿאָרגעפֿיל האָט אים פּלוצלונג אָנגעהױבן אונטערזאָגן, אַז ניט אין ציוניזם איז די ייִדישע רפֿואה… אָבער דערקלערן דאָס פֿאַרן צװײטן האָט ער ניט געקאָנט, און איז דעריבער נאָכן לאָנדאָנער קאָנגרעס געלעגן אַ היפּשע צײַט אַ דערשלאָגענער, געװען אָפּהענטיק, און ניט געקאָנט נעמען זיך צו קײן שום זאַך.
ס'איז אים געװען שטאַרק קאַלעמוטנע אױפֿן האַרצן אױך פֿון דעם װאָס ער האָט פֿריִער אַזױ פֿיל געשטורעמט אױף די אָרטאָדאָקסישע קעגנער פֿון ציוניזם, צװישן װעלכע ס'זענען געװען אױך די גרעסטע, עלטסטע און גרױסשטאָטישע רבנים, און אומזיסט אױפֿגערײצט אױף זיך בײַ זײ — בײַ די גרעסטע אױטאָריטעטן פֿון דער אָרטאָדאָקסישער װעלט — אַזאַ ברענענדיקן כּעס. ס'האָט אים אױך אָנגעהױבן פּיקן אַ „געװיסנס־ביסן“: װער װײסט? אפֿשר האָבן די דאָזיקע רבנים געהאַט אַ שאַרפֿערן בליק, און האָבן באַלד אין אָנפֿאַנג געזען דאָס, װאָס ער האָט דערזען ערשט אין אַ צײַט אַרום…
דער „אחד הרבנים המרגישים“ פּרוּװט צוליב דעם צו פֿאָרן אין אַ דערבײַיִקער שטאָט, אײנעם פֿון די צענטראַלע פּונקטן פֿון דער אָרטאָדאָקסישער קעגנערשאַפֿט צום ציוניזם, כּדי אױפֿן אָרט צו דערקונדיקן זיך אױף װיפֿל זײַן באָמבאַרדיראָװקע אױף די אָרטאָדאָקסן איז געװען אַן אומגערעכטע: באָמבאַרדירט אױף אומשולדיקע נעבעך. דאָרט װערט ער אָבער געװאָר, אַז ס'איז אַ נעכטיקער טאָג. יענע אָרטאָדאָקסן האָבן גאָר קײן אַנונג ניט פֿון די אמתע אָפּשטױסנדיקע זײַטן, װאָס ער האָט דערזען און דערפֿילט אין ציוניזם. פֿאַר די פֿײַערװערק, װאָס „הערצל“ פּראַװעט מיט זײַנע „אוידיענצן“ בײַ די מלכים־ושׂרים, האָבן זײ אױך גאַנץ גענוג אָפּשײַ. פֿון די מיטאָגן װאָס ער האָט געגעסן בײַם סולטאַן אין „קאָנסטאַנטינאָפּל“ באַלעקן זײ זיך אַזש דאָ אין „ב.“ און דעריבער איז — אױף ד"ר הערצלען אַלײן האָבן זײ קײן העזה ניט צו רעדן, און דער עיקר שיט מען שװעבל און פּעך אױף די הײמישע ציוניסטן, פֿאַר װאָס זײ זענען ניט פֿרום — הימל און ערד און „עבֿירות־זוכערײַ…“
די דאָזיקע רעװיזיע באַרויִקט אים אַ סך פֿון זײַן געװיסנס־ביסן. ער קערט זיך אום אַהײם פֿיל מוטיקער, און װערט שױן װידער פֿעיִק צו סטרױען זײַן גײַסטיקע װעלט, אין װעלכער דער קאַמף קעגן דער מענטשלעכער רישעות פֿאַרנעמט דעם צענטראַלן אָרט.
Chapter VII
His warmth toward Zionism had disappeared. That is to say, his attitude toward Zionism had not retained a single ounce of anything positive, although on the other hand, at this point nothing negative had yet sprouted. As a result, he felt even more desolate and gloomy than he would have if he had been ready to declare his opposition.
He also had to bear the disagreeable experience of being bombarded from all sides with questions—with demands that he account for his sudden transformation.
But it was difficult for him to explain, because in fact the unpleasant things he had witnessed provoked his withdrawal from Zionism only indirectly. It was as if a single bullet had been fired, which in and of itself would not have caused much damage—but that single bullet flew right into a powder keg, where it set off a catastrophe. Just so, his direct encounter with the empty spectacle of the Zionist functionaries and their entire party apparatus, had torn open a sealed chamber in his heart full of hidden feelings—his innermost “I”—which was not in the least attuned to the Zionist ideal, and which rendered the bond which had bound him to the Zionists for a short while, unnatural.
As time passed, his own worldview would crystallize—in complete opposition to Zionism. But as of yet, all was still murky. He was visited by a sudden presentiment, which muttered to him that relief for the Jews would not be found in Zionism—but he could not articulate this to others, and as a result fell into despair for quite a while after the London Congress. He felt impotent and could not concentrate on anything.
He was also quite downhearted about the fact that he had previously attacked the Orthodox opponents of Zionism, including the most senior big-city rabbis. He had needlessly provoked their rage—the rage of the Orthodox world’s greatest authorities. He also began to feel a prick of conscience: Who knows? Perhaps these rabbis were more perspicacious than he, and had immediately recognized the problems which had taken him longer to grasp….
The Sensitive Rabbi traveled to a nearby city, one of the centers of Orthodox opposition to Zionism, in order to find out to what extent his onslaught against the Orthodox had been unfounded: had he attacked the innocent? However, once there, his doubts were laid to rest. These Orthodox hadn’t the faintest idea about the truly repulsive aspects of Zionism that he himself had uncovered. When it came to Herzl’s dog-and-pony show—his “audiences with royalty”—they too were quite impressed. Even here in B. they were smacking their lips over the lunches he had eaten with the Sultan in Constantinople. As a result, they did not dare speak against Dr. Herzl himself, and primarily cast their fire and brimstone upon the local Zionists for their lack of piety. For these Orthodox, everything boiled down to their obsession with pointing fingers at the “sinful” . . .
This discovery relieved him of his prick of conscience. He returned home much encouraged, and once again capable of constructing his spiritual vision, in which the fight against human evil occupied pride of place.
ח
אָבער ער זעט שױן איצט, אַז ער קאָן זיך ניט אָנשליסן אָן קײן שום פּאַרטײ, אַז דאָס װאָס ער װיל און צו װאָס ער שטרעבט, װעט ער ניט געפֿינען אין קײן באַװעגונג פֿון די באַװעגונגען װאָס גײען אַרום איבער דער װעלט, און װאָס האָבן אַפֿילו אױך כּלומרשט דעם ציל צו פֿאַרריכטן די װעלט.
אַפֿילו די סאָציאַליסטישע באַװעגונג, װעלכע איז אינעם הינזיכט פֿון שטרעבן צו פֿרײַהײט און גלײַכהײט, אין פֿלוג נענטער צו אים װי אַלע אַנדערע פּאַרטײען — קאָן ער דאָך צו איר ניט איבערגעבן זיך צוליב די 3 גװאַלדיקע חסרונות װאָס זי באַזיצט: ערשטנס, צוליב דעם װאָס זי האַלט שטאַרק פֿון דער טאַקטיקע אַז „דער ציל כּשרט די מיטלען“… שטעלט זיך ניט אָפּ פֿאַר קײן גװאַלדטאַטן. צװײטנס, שאַרט זי אַװעק „רוחניות“, דעם הױפּט־אַרטיקל, װעלכער מאַכט דעם מענטשן שײן און דעם לעבן זיס, נאָר שטעלט אַלצדינג אַװעק אױפֿן גראָבן מאַטעריאַליזם. דריטנס, הערט זיך פֿון איר דער ריח פֿון „אינטערעסן“ מערער װי אידעאַל, אַזױ װי ס'זאָגט עדות אױף די מיטגלידער פֿון דיזער באַװעגונג זײער שטענדיקער אױסדריק: „מיר פּראָלעטאַריער“, און זײער שטענדיקער באַטאָנען בײַ יעדער מאָל, װען זײ טרעטן אַרױס קעגן עפּעס אַ שלעכטס: „דערפֿון קאָן דאָך לײַדן דער אַרבעטער־קלאַס…“
דער לעצטער חסרון, איז אַגבֿ אלה תּולדות פֿון אַלע פּאַרטײען, װאָס האַלטן, אַזױ װי די באַװוּסטע „מיסיאָנערן“, אין אײן אַרומזוכן מיטלען אַרײַנצופֿאַנגען צו זיך אין לאַגער װאָס מערער נפֿשות. טאָ װי אַזױ קאָנען די פּאַרטײען באַשטײן אַנדערש װי פֿון אינטערעסאַנטן…? װי איז מעגלעך, אַז פֿאַר אײן מינוט צוריק איז מען געװען אַ בשׂר־ודם, געהאַלטן אין אײן זוכן עפּעס אין מױל אַרײַן און אונטערשטורכן די זײַטן יעדערן, װעמען מע טרעפֿט אױפֿן װעג… מיט אַ מאָל אָפּגעשפּריצט געװאָרן מיטן פּאַרטײ־פּענדזל און געװאָרן אַן „אידעאַליסט“...?
אַלזאָ, קומענדיק פֿון דער לאָנדאָנער אַנטױשונג אַ ביסל צו זיך, ציט ער זיך אַרײַן אין גאַנצן אין זיך זעלבסט, הײבט אָן פֿירן אַ „באַפֿרײַונגס־אַקציע“ אױף אַן אײגנאַרטיקן שטײגער לױט דער תּורה־ייִדישער אױפֿפֿאַסונג, די אױפֿפֿאַסונג, װאָס װײס ניט פֿון קײן „קלאַסן“, פֿון קײן „פּאָליטיק“, פֿון באַאַרבעטן די געזעלשאַפֿטלעכע אָרגאַניזאַציע און כלאָפּאָטשען זיך נאָך אַנאַנד אַרום אירע פֿאַרדרײטע קאָלטענעס — נאָר װײס פֿון באַאַרבעטן דעם מענטשנס האַרץ, אױסגלײַכן זײַן כאַראַקטער. און דאַן װעט אין דער געזעלשאַפֿט ממילא זיך גאָר ניט פֿאַרפּלאָנטערן קײן קאָלטענעס.
די באַטאָנונג פֿון װאָרט „ממילא“ באַדײַט אױך אַז לױט דער תּורה־ייִדישער אױפֿפֿאַסונג פֿון פֿרײַהײט איז די „געזעלשאַפֿט“ אַ נעבנזאַך, און דער עיקר איז די באַפֿרײַונג פֿון יחיד. און טאַקע צוליב דעם גופֿא פֿירט דאָס די דערמאָנטע אױפֿפֿאַסונג אַזאַ הײסע פּראָפּאַגאַנדע פֿאַר אױסבעסערן די האַרץ. וואָרעם די באַפֿרײַונג פֿון יחיד איז אָנגעהאָנגען אָן דער אױסשאַרפֿונג פֿון זײַן מאָראַל־עטישן געפֿיל. האָבן אַ רײנעם געװיסן, טיף פֿאַראַכטן רישעות, הײסט — זײַן אַ פֿרײַער מענטש.
דער גרעסטער ספּעציאַליסט פֿונעם ייִדישן מוסר, פֿון דער ייִדישער פֿרײַהײטס־אױפֿפֿאַסונג, מאָטיװירט אין דער משנה זײַן „פּרוזבול“־רעפֿאָרם ניט מיטן חסרון װאָס אָן איר װאָלט דער עולם ניט קריגן צו לײַען קײן גמילות־חסד, — נאָר מיטן חסרון, װאָס „דער מענטש װאָלט װערן שלעכט, און ניט װעלן טאָן קײן טובֿה“.
Chapter VIII
He understood then, however, that he would not be able to throw in his lot with any party—that he would not find his place in any of the movements currently in existence, even though they supposedly shared his goal of repairing the world.
Even when it came to the socialist movement, which at first glance was more in accordance with his views than any of the other parties because of its emphasis on freedom and equality—he nevertheless could not devote himself to it because of its three enormous faults: First, its dedication to the tactical principle that “the ends justify the means”—the movement did not forswear violence. Second, it set aside the sacred—the main quality which renders a person noble and his life sweet—and laid everything at the feet of coarse materialism. Third, it operated in service of “special interests” rather than ideals. The members of the movement testified to this trait with their endless refrain, “We the proletariat,” and their ever-present plaint in response to any social ill: “After all, that could cause injury to the working class . . .”
The latter fault, by the way, was endemic to all the parties, which, like the notorious missionaries, went around searching for ways to capture as many souls as possible for their own camp. Whom else could the parties consist of, if not the “interested”? After all, it’s not as if a simple man of flesh and blood, who one minute earlier was going around looking for a morsel to put in his mouth and jabbing his elbow into the ribs of any fellow he encountered on the road, could turn into an idealist the minute he was sprinkled with the party paintbrush. 3 3 See part 1, footnote 25.
Thus, having recovered somewhat from the disappointment of London, the Sensitive Rabbi withdrew entirely into himself and began to orchestrate a singular “liberation campaign” from the Torah-Jewish perspective—a perspective which knows nothing of “class,” of “politics,” of “cultivating social organization” (busying oneself endlessly with combing out society’s tangled locks)—but knows, rather, of the cultivation of the human heart, the rectification of the human character—as a natural result of which society’s locks will not become tangled in the first place . . .
The words “as a natural result” are emphasized here because according to the Torah-Jewish perspective on freedom, “society” is a matter of secondary importance: the central matter is the liberation of the individual. And thus the urgency of the rectification of the heart—because the liberation of the individual depends on the refinement of his moral-ethical sense. Having a clear conscience, scorning evil utterly, means—being a free person.
The greatest specialist 4 4 i.e., Hillel the Elder. of Jewish moral literature, of the Jewish perspective on freedom, justifies his prozbul reform in the Mishna 5 5 A legal reform that weakened the Biblical requirement to forgive all debts in the sabbatical year, which increased the willingness of creditors to lend money to the poor in the latter years of the sabbatical cycle (see Mishna Gittin 4:3 and Shevi’it 10:3). not by pointing out that it enables the needy to obtain loans—but rather with the warning that “thine eye be evil against thine needy brother, and thou give him nought.” 6 6 Deuteronomy 15:9, rendered here simply in Yiddish: “People will become cruel, and not wish to do favors.” Tamares probably raises this here (and points out Hillel’s concern about the effect of generosity, or the lack thereof, on the giver rather than the receiver) in order to emphasize that morality is in the best interest of the moral person himself, and to underscore his emphasis on the well-being of the individual, rather than the benefit for society.
ט
אָט צו דער „באַפֿרײַונג“ דורך דער אױסשלײַפֿונג פֿונעם געפֿיל פֿון פֿאַראַכטונג צו רישעות, — װידמעט דער „אחד הרבנים המרגישים“, פֿון זײַן לאָנדאָנער אַנטױשונג אָן, זײַן גאַנצע אױפֿמערקזאַמקײט. ער זיצט אָפּגעזונדערט אין זײַן אײגענעם װינקעלע אָפּגעשלאָסן פֿון דער גאַנצער װעלט און פֿאַרפֿאַסט ספֿרים אױף דעם געביט. פֿון צײַט צו צײַט טרעט ער אױך אַרױס מיט טעמפּעראַמענטפֿולע אַרטיקלען אין די צײַטונגען. דאָס טרעפֿט בשעת ס'פּאַסירט אין דער ייִדישער גאַס אַן אומרײנע געשעעניש, פֿון װעלכער זײַן מאָראַל־עסטעטישער חוש מיט זײַן הײסן פֿאַרלאַנג ס'זאָל זײַן זױבער אין דער ייִדישער װעלט, זענען שטאַרק אָנגעגריפֿן געװאָרן.
מיט זײַנע װערק װערט ער דער טעאָרעטיקער פֿון דער מאָראַלישער פֿרײַהײטסקאַמפֿס־מעטאָדע.
בלױז אַ „טעאָרעטיקער“ איז ער נאָר פֿאַר דער װעלט, ד"ה פֿאַר אַנדערע — אָבער פֿאַר זיך זעלבסט, פֿאַר זײַן אײגענער באַפֿרײַונג, װערט ער ביסלעכװײַז אױך אַ פֿאַרװירקלעכער. ער קעמפֿט פֿאַר זיך אױס מיט דער צײַט אַ פֿולקומע אױטאָנאָמיע אין זײַן פֿירונג. ער װערט אַן אמתער בן־חורין אין אַלע האַנדלונגען פֿון לעבן.
צו זײַן זעלבסט־באַפֿרײַונג העלפֿט אים אַ סך מיט זײַן װױנאָרט: די קלײנע שטעטעלע מיט איר שײנעם סאָסנאָװן װאַלד. אין װאַלד (אַװוּ ער געפֿינט זיך דאָס רובֿ צײַטן פֿון זומער) צװישן זײַנע אינטימסטע חבֿרים, די שײנע, אײביק גרינע בײמער, אונטערן פֿרײַען הימל פֿאַרפֿולקומט ער זיך אין דער טעאָריע פֿון מאָראַל און פֿרײַהײט: דאָס רובֿ װערק זײַנע צײכנט ער אין װאַלד. און די קלײנע שטעטעלע, װוּ ער װױנט, לאָזט אים איבער פֿרײַע הענט צו פֿירן זיך אין לעבן לױט זײַנע פּרינציפּן.
דער שװאַכער לעבנסשטראָם פֿון אַ קלײן שטעטעלע מיטן נישטיקן באַטרעף פֿון אירע מענטשעלעך אױך אין מאַטעריעלן הינזיכט, אין דער געזעלשאַפֿטלעכער ראָלע — האָבן ניט בכּוח אױסצואיבן אױף אים קײן דרוק, ער זאָל זיך אונטערװאַרפֿן אונטער זײערע מינהגים. ניט װי די גרױסע שטאָט מיט איר שטאַרקן לעבנסשטראָם מיט מענטשן, ניט קוקנדיק אױף זײער נישטיקײט דאָס רובֿ מאָל אין „איכות“, נאָך נישטיקער װי די קלײן־שטעטלדיקע מענטשן, זענען זײ אָבער גאַנצע קנאַקער אין דער ראָלע פֿון לעבן: „גבֿירים“, „פּאָליטיקער“, „כּלל־טוער“ אאַז"װ. און אױף צו באַפֿרײַען זיך פֿון זײער השפּעה באַדאַרף מען דעריבער אַ באַזונדער אָנשטרענגונג.
ער פֿירט זיך בײַ זיך אין דער הײם אין דער קלײנער שטעטעלע פֿרײַ און פֿראַנק װי אַן אמתער „סאַמאָװאָליעץ…“ ניט נאָר אַלע געזעלשאַפֿטלעכע מינהגים און מאָדעס, װאָס שטײען ניט אין אײַנקלאַנג מיט זײַנע אידעאַלן — שלײַדערט ער אַװעק פֿון זיך, נאָר אַפֿילו זאַכן, װאָס פֿאַלן גאָר אין פֿלוג אַרונטער אונטער די רבנישע פֿונקציעס, צערעמאָניעט ער זיך מיט זײ גאָר ניט, אױב זײ געפֿעלן אים ניט.
אײניקע אינטערעסאַנטע בײַשפּילן: בשעת ס'קומען פֿאַר אים אַ פּאָר ייִדן האָבן אַ „דין־תּורה“, זאָגט ער זײ נאָר אַרױס דעם פּסק, װער איז לױטן „חושן־מישפּט“ חײבֿ און װער זכּאי. אָבער אַז דער געװוּנענער הײבט אָן פֿאָדערן פֿון אים ער זאָל אָננעמען רבנישע צװאַנגסמיטלען קעגן פֿאַרשפּילטן, נײטן אים מקײם־פּסק זײַן — זאָגט ער זיך קאַטעגאָריש אָפּ פֿון דעם, האַלטנדיק אין דער שיטה אַז אַ רבֿ באַדאַרף ניט זײַן קײן פּאָליצײסקער, בפֿרט נאָך אין געלט־סיכסוכים װאָס ניט אַלע מאָל איז דער יושר אױף דער זײַט פֿון דעם װאָס געװינט על־פּי־דין.
אײן מאָל איז בײַ אים אין שטעטל אײַנגעפֿאַלן אַ יונגערמאַן אַ „חשׂוך־בנים“ און געהאַלטן בײַם שטאַרבן. פֿעטערס, מומעס פֿון קראַנקנס װײַב אין דער באַגלײטונג פֿון אַ גאַנצער מענגע שטאָט־„בעלי־מיצװת“ זענען אַרײַנגעפֿאַלן צום רבֿ ער זאָל גײן הײסן דעם קראַנקן ער זאָל מסכּים זײַן מאַכן אַ גט פֿאַר דער װײַב. ער האָט אָבער זײער פֿאָרשלאָג אָפּגעשלײַדערט און בשום־אופֿן ניט אױפֿגענומען אַזאַ מיצװה: גײן אַרײַנזאָגן יענעם: „דו שטאַרבסט, מאַך אַלזאָ פֿרײַ דעם פּלאַץ פֿאַר דײַן װײַב זי זאָל קאָנען חתונה האָבן מיט אַן אַנדערן“.
אײן מאָל קומט אַרײַן צו אים אַ גרופּע „גאָטספֿאָרכטיקע“ בעלי־בתּים מיט אַ פֿאָרשלאָג מעבֿיר צו זײַן דעם שוחט פֿון שטעטל, װײַל ער איז שױן אַלט, און ס'איז דאָ אַ גרונד איבערצוקלערן טאָמער ציטערט בײַ אים די הענט. דער „אחד הרבנים המרגישים“ ענטפֿערט זײ, „בעסער עסן טרייפֿע בהמה־פֿלײש, אײדער אױפֿפֿרעסן אַ כּשרן מענטשן…“
צוליב דער סוּװערעניטעט אין זײַן פֿירונג און אין זײַן לעבנס־שטײגער, װאָס ער האָט דערװאָרבן אין זײַן קלײן שטעטעלע, אַנטזאָגט ער זיך פֿון פֿאָרשלאָגן װעגן שטעלעס אין גרױסע שטעט, װאָס מען האָט אים פֿיל מאָל פֿאָרגעלײגט. אָבער דער גרעסטער גורם צום אָפּװאַרפֿן אַזעלכע פֿאָרשלאָגן איז דאָס, װאָס ער איז אַ געבױרענער אַ דאָרפֿישער, און עס ציט אים צום שורש, צום זיצן אױפֿן שױס פֿון דער פֿרײַער נאַטור, װאָס דער דאָזיקער װוּנטש װערט בײַ אים פֿולקום באַפֿרידיקט אין דער שטעטעלע מילײטשיץ מיט איר סאָסנאָװן װאַלד, װעלכע איז אַגבֿ בײַ אים שױן כּמעט װי אַ געבורטסשטעטל. דאָרט האָט ער חתונה געהאַט אױפֿן זיבעצנטן יאָר פֿון זײַן לעבן און דאָרט װױנט ער כּל־ימיו. און דער לעבן אין קאָכיקן קעסל פֿון דער כּרך מיט דער פֿאַרשטיקטער לופֿט איז אין זײַנע אױגן אַ פּשוטער גיהנום.
אין יאָר תּרע"ב, בשעת דער „רבֿ צעיר“ האָט זיך געקליבן, צוליב די פֿאַרפֿאָלגונגען פֿון אַדעסער גראַדאָנאַטשאַלניק קעגן אים, אַרױסצופֿאָרן פֿון אַדעס קײן בערלין, שיקט ער צום „אחד הרבנים המרגישים“ אַ בריװ נאָך אַ בריװ און בעט אים קומען קײן אַדעס איבערנעמען די ישיבֿה, װאָס ער האָט דאָרט געגרינדט און געפֿירט אײניקע יאָר. „אחד הרבנים המרגישים“ לאָזט זיך שטאַרק בעטן. אָבער בײַם ענדע קאָן ער שױן אַזױ פֿיל ניט מעיז זײַן קעגן דעם „רבֿ צעיר“, װעלכער האָט אים אין לעצטן בריװ באַשװאָרן ער זאָל כאָטש נאָר קומען אין אַדעס אַ קוק טאָן אױף דער ישיבֿה, אפֿשר װעט אים פֿאָרט אָננעמען אַ חשק.
ער נעמט און פֿאָרט. אין מיטן װעג איז געװען אַ „פּערעסאַדקע“ און ער האָט אַרײַנגעשטיגן אין אַן אַנדער צוג, און אַרײַנגעפֿאַלן ריכטיק אין אַ װאַגאָן, װוּ ס'איז גראַדע געפֿאָרן אַ משוגענער, װאָס אַ פּאָר מענטשן האָבן אים ערגעץ געפֿירט. דער משוגענער איז געזעסן און געזונגען. ס'איז אױף געװען מיט אים דער גאַנצער װאַגאָן. װי נאָר ער האָט דערזען דעם „אחד הרבנים המרגישים“ האָט ער אָנגעהױבן שרײַען אױפֿן קול: „אַ רבֿ, אַ רבֿ“, און געאַרבעט מעשׂים, ניט אַנדערש אַז דער רבֿ זאָל זיך זעצן לעם אים. צוליב דער באַרויִקונג פֿון משוגענעם, אױף װאָס ער איז אױך אױפֿגעפֿאָדערט געװאָרן דורך אַלע פּאַסאַזשירן, האָט ער געמוזט זיך אױפֿהײבן פֿון זײַן אָרט, װוּ ער האָט שױן געהאַט אײַנגעזעצט זיך, און גײן זיך זעצן לעם משוגענעם. אָבער דעם משוגענעמס װינקל איז גראַדע געװען האַרט לעם אײװעלע, װאָס האָט זיך געהײצט און געטשאַדעט. און ער האָט דאָרט זײער געליטן פֿון דער שלעכטער לופֿט. קומט אים אַרױף בשעת־מעשׂה אױפֿן געדאַנק, צי איז אַ מאָל ניט די דאָזיקע פּאַסירונג אַ סימבאָל פֿאַר זײַן נסיעה װאָס ער מאַכט יעצט קײן „אַדעס“...?
ער קומט קײן אַדעס, פֿאַרפֿאָרט צום „רבֿ צעיר“ אין װױנונג. יענער לאַדט אײַן צו זיך די גבאָים פֿון דער ישיבֿה אױף צו זען זיך מיטן גאַסט־קאַנדידאַט. אָבער דער גאַסט מעלדט זײ באַלד בײַם „שלום־עליכם“, אַז פֿאָרלױפֿיק איז ער אַהערגעקומען נאָר אױסצוטענהן זיך פֿאַרן רבֿ חײם טשערנאָװיץ און פֿאַר זײ, פֿאַר װאָס ער נעמט ניט אָן דעם פֿאָרשלאָג.
און כּך־הװה: די גאַנצע 10 טעג װאָס ער האָט פֿאַרבראַכט אין אַדעס (ער האָט דאָרט אַגבֿ געװאָלט צואײַלן דעם פֿאַרלאַג „המוריה“ און דער דרוקעכץ פֿון זײַנס אַ װערק), האָט מען פֿון פֿאַרשידענע זײַטן, אַזױ װי פֿון די תּורהדיקע קרײַזן אַזױ אױך פֿון די ליטעראַרישע קרײַזן פֿון אַדעס, געהאַלטן אין אײן אַגיטירן אױף אים ער זאָל זיך אַריבערציִען קײן אַדעס, און אין אײן מוסרן אים „װי אַזױ איז דאָס בײַ אַ מענטשן רעכט אַװעקצוזעצן זיך אױף שטענדיק אין אַ קלײן שטעטל…?“
דער „אחד הרבנים המרגישים“ האָט זיך געדרײט פֿאַר זײ מיט פֿאַרשידענע תּירוצים. דעם האָט ער געזאָגט אַז זײַן געזונטס־צושטאַנד דערלױבט אים ניט צו אַזאַ אונטערנעמונג, „זאָגן אַ שיעור“ און װױנען אין אַ גרױסער שטאָט. אײנעם פֿון די גבאָים, װאָס האָט אים אױך שטאַרק נוגש געװען, ענטפֿערט ער זיצנדיק בײַם רבֿ צעיר אין ישיבֿהשער װױנונג: „זאָגט אַלײן װי אַזױ קאָן איך פּועלן בײַ זיך מאַכן אַזאַ ענדערונג אין מײַן לעבן, אַז אין מילײטשיץ האָב איך פֿענצטער אין אַלע זײַטן פֿון מײַן װױנונג, דורך די פֿענצטער קוקט צו מיר אַרײַן אַ ברײט אױסגעשפּרײטער בלױער הימל, און דאָ זענען 3 װענט בלינדע און אין אײן אײנציקן פֿענצטער פֿון דער פֿערטער זײַט קוקט אַרײַן אַ הױכע פֿאַרקאָפּטשעטע װאַנט פֿון אַנטקעגנאיבערדיקן מױער?“ דער גבאי אָבער, אַ גרױסער באַנקיר און אַ װירט פֿון אַ סך הױפֿן אין שטאָט און אַ גרעפֿישער זומער־װילע אױפֿן לאַנד, ענטפֿערט אים אָפּ צוריק זײער צו דער זאַך און זײער לאָגיש (אַ לאָגיק װאָס שטאַמט אַרױס פֿון דער „סדום־בעטעלע“, װאָס װערט דורך די דאָזיקע הערן צוגעשניטן פֿאַרן אָרעמען מענטש): „אױ װײ! װאָס גײט אײַך אָן דער טומל פֿון דער גרױסער שטאָט? איר װעט זיך זיצן אין אײַערע ד'־אַמות־של־הלכה“. „און אױך אין די ד' אַמות אַדמה…“ טראַכט בײַ זיך דער „אחד הרבנים המרגישים“.
דעם „זײדן מענדעלע“, װעלכער האָט אױך אַגיטירט אױף אים איבערצוציִען זיך קײן אַדעס, האָט ער געענטפֿערט מיטן דערצײלן אים די מעשׂה פֿון „דער באַגעגעניש מיטן משוגענעם אױפֿן װאַגאָן“, און געזאָגט אַז ער איז איבערצײַגט אַז דאָס איז געװען עפּעס אַ מיסטישער װוּנק אױפֿן אינהאַלט פֿון דער נסיעה: „משוגעים האָבן זיך אָן מיר אָנגעטשעפּעט, װילן מיר האָבן לעם זיך, כאָטש איך װעל דאָ אַ סך לײַדן, ס'װעט מיר זײַן ענג און נודנע…“ דער „זײדע“ האָט אַפֿילו זײער געקװאָלן פֿון משל מיט אַ משוגענעם, פֿון װעלכן ער אַלײן איז דער נימשל… אָבער צוזאַמען מיט דעם האָט ער ניט אױפֿגעהערט זײַן אַגיטאַציע.
נאָר אײן „ביאַליק“, װעלכער איז אין אָנפֿאַנג אױך געװען פֿון די אַגיטאַטאָרן, האָט אים נאַכער געלאָזט צו רו. ביאַליקן האָט ער געמאַכט אַ פֿאָרװוּרף: „איר אױך? איר זאָלט אױך ניט פֿילן יענעמס נשמה?“ מיט דעם דאָזיקן פֿאָרװוּרף האָט ער אים טאַקע משתּיק געװען. אומבאַװוּסט צי דער סענטימענטאַליטעט פֿון זײַן דיכטערשער נשמה האָט דורך דער פֿראַגע אױפֿגעװאַכט, און שױן דערפֿילט דעם שמערצן פֿון „אחד הרבנים המרגישימס“ נשמה, אָדער זײַן פֿאַרבאָרגענער װילדער בן־הטבֿע (ביאַליק איז אױך אַ געבױרענער אַ דאָרפֿישער) האָט פּלוצלונג אַרױסגערעדט צו אים פֿון זײַן באַהעלטעניש אַ פּראָטעסט: הער נאָר דו! װאָס האָסט זיך אָנגעטשעפּעט אָן דעם ייִשובֿניק? לא די װאָס דו האָסט אַלײן פֿאַרראַטן די פֿעלדער מיט די װעלדער און אַװעק זיך רײַבן צװישן מענטשן און צװישן פֿאַרקאָפּטשעטע װענט פֿון מױערן, בונטעװעסטו אים ער זאָל אױך אַזױ טאָן…?
די איבעריקע אַגיטאַטאָרן אָבער האָבן אים ניט אָפּגעלאָזן, און ער איז דאָרט שיִער ניט קראַנק געװאָרן פֿון די פֿאָרװוּרפֿן, װאָס די װעלכע האָבן געװאָלט מאַכן אים „מיט לײַטן צו גלײַך“, האָבן אין משך פֿון יענע עטלעכע טעג אין אים אַרײַנגעשאָטן פֿאַר זײַן זיצן אין דער „קלײנשטעטל…“ ער האָט זיך קױם אַרױסגעכאַפּט פֿון דאָרט און אומגעקערט זיך אַהײם, צוגעפֿאַלן צו זײַנע טײַערע חבֿרים, די בײמער אין װאַלד, פֿון װעמען גוטע מענטשן האָבן אים געװאָלט אָפּרײַסן, נאָך מיט מערער ליבע װי פֿריִער.
Chapter IX
From the London disappointment onwards, the Sensitive Rabbi dedicated his full attention to the matter of “liberation via the development of disdain for evil.” He sat cloistered in his private corner, secluded from the world, and authored books on the subject. From time to time he also came out with passionate newspaper articles. These were prompted by impure incidents which affronted his moral-aesthetic sensibility and his yearning for the Jewish world to be ethically immaculate.
Through this work, he became the theoretician of the “moral approach” to the fight for freedom.
For the world, i.e., for others, he was no more than a theoretician—but for himself, for the purposes of his own liberation, he gradually became an experimentalist as well. Over time, he carved out for himself thorough autonomy in his conduct. He became a truly free man in all of life’s endeavors.
His process of self-liberation was greatly assisted by the location of his residence: the little town with its beautiful pinewood forest. It was in the forest (where he spent most of his time during the summers)—in the company of his most intimate friends, the beautiful evergreen trees, and under the open skies—that he perfected his own training in the theory of morality and freedom: he penned most of his work in the forest. And the small town in which he lived left him free to conduct his life according to his principles.
The gentle stream of life in a small town, with its modest population, negligible wealth, and distance from high society, did not have the power to compel him to conform to local custom—in contrast to the big city, with its rushing river of people who, however negligible they may be as far as “quality” is concerned (and in fact each one is generally worth much less than the average townsperson), are nevertheless quite a hit on the social stage: “aristocrats,” “politicians,” “dignitaries,” and the like. And to break free of their influence is an enterprise unto itself.
At home in the small town, he could live his life like a regular freewheeler. Not only did he fling off the societal customs and fashions that did not accord with his ideals, but he even refused to bother with objectionable matters that supposedly fell under his purview as the local rabbi.
A few telling examples: When a couple of fellows came to him for a din-Torah, 7 7 Din-torah: a religious court case (here, as a means of resolving a business dispute). he would tell them the ruling straightaway according to the Choshen Mishpat 8 8 A field in Jewish law (in particular, the eponymous sections of legal tractates Shulchan Aruch and Arba’ah Turim) having to do with business transactions and financial ethics. —who was the winner and who the loser. But if the winning party started up with demands that the Sensitive Rabbi use his rabbinic position to compel the losing party to fork over the penalty, he categorically refused further involvement, based on his principle that a rabbi should not act as a policeman, particularly in financial conflicts, in which justice is not necessarily on the side of the party in whose favor the case is decided.
And once, a young, childless man who lived in the town collapsed and lay at death’s door. The young man’s wife’s uncles and aunts, accompanied by a whole gaggle of local do-gooders, rushed to the rabbi to demand that he order the invalid to give his wife a bill of divorce. 9 9 Probably in order to release her from the obligation of levirate marriage or halitzah after his death (see Shulchan Aruch, Even HaEzer 145). But he dismissed their suggestion out of hand. He had no intention of pursuing such a “gallant” act—what, he should berate a dying man, saying “Since you’re dying anyway, set your wife free so that she can marry someone else”?!
Another time, a group of “god-fearing” householders came to him to suggest that it was time to replace the local ritual slaughterer, considering that he was elderly and there was reason to suspect that his hands trembled. 10 10 i.e., during the act of slaughtering animals, which raised suspicions that he was not able to fulfill his role in accordance with the laws of kashrut. The Sensitive Rabbi answered them saying, “It’s better to eat defiled meat than to defile the livelihood of one of our own kosher citizens . . . ”
On account of his attachment to the autonomy that he enjoyed in the small-town environment, he refused the frequent invitations that he received to apply for rabbinic posts in big cities. But the main reason he rejected such opportunities was that he was a villager by birth, and he was drawn to his roots, to the wild lap of nature. That wish was fully satisfied for him in the pinewood forests of Milejczyce, which by the way had become almost like a hometown to him, considering that he was married there at the tender age of seventeen and proceeded to live there for the rest of his days. As far as he was concerned, life in the boiling kettle of the metropolis with its stifling air would amount to pure hell.
In the year 5672, 11 11 1911 or 1912. when the Rav Tza’ir 12 12 Chaim Tchernowitz, 1871-1949. was on the verge of moving to Berlin from Odessa (on account of the persecution he was suffering there at the hands of the mayor), he sent letter after letter to the Sensitive Rabbi begging him to move to Odessa to assume the leadership of the yeshiva he had founded and operated there for several years. The Sensitive Rabbi was not easily won over. But in the end, he did not dare to snub the Rav Tza’ir, who implored him in his last letter to come to Odessa to take a look, at the very least: “Perhaps you will unexpectedly develop enthusiasm for the prospect.”
So he agreed to go. Halfway through the journey, he had to change trains. He boarded the second train, and found himself in the same compartment as a madman who was being transported somewhere by a couple of attendants. The madman sat and sang, drawing the attention of the entire compartment. As soon as he caught sight of the Sensitive Rabbi, he started shouting, “A rabbi, a rabbi!” and raised a ruckus in an attempt to get the rabbi to sit next to him. In order to placate the madman, which by then all the other passengers were begging him to do, he was compelled to stand up from the seat where he was already settled and reseat himself next to the madman. But the madman’s corner was right next to the little furnace which glowed hot and spat fumes, and the “Sensitive Rabbi” suffered greatly from the poor air quality. While he was sitting there, he wondered whether this experience mightn’t be symbolic of his visit to Odessa in general . . .
He arrived in Odessa and stopped off at the residence of the Rav Tza’ir, who invited the gabbaim from the yeshiva to come over to get acquainted with the guest-candidate. However, the latter announced immediately upon entering that he was only there for a temporary visit, for the sole purpose of explaining to Rabbi Chaim Tchernowitz and his attendants his reasons for turning down the position.
And that is exactly what he did. For the entire ten days of his visit (the other purpose of his trip was to hurry along the “Moriah” press, which was in the process of publishing one of his works), various parties—the Torah scholars as much as the literati—campaigned for him to move to Odessa and scolded him endlessly, saying, “How is it right for a person to hide himself away in a small town for all of eternity?”
The Sensitive Rabbi paraded various excuses before each of them. He told one person that the condition of his health would not permit such an undertaking; that is, living in the big city and teaching a yeshiva class. To one of the yeshiva-gabbaim who would not leave him alone, he said, “You tell me how to convince myself to accept a change in my circumstances. In Milejczyce, every wall of my house contains a window through which the broad blue heavens peek in at me. Here in the yeshiva, on the other hand, three out of four walls are windowless, and the one and only window in the fourth wall offers a view of nothing but the soot-covered ramparts of the building opposite.” But the gabbai, a prominent banker who owned many estates in the city as well as a luxurious summer villa in the country, made a laconic and logical reply (the kind of logic that underpins the Procrustean beds into which such fellows magnanimously invite the poor): “Tsk! So the big city is full of tumult. What do you care? You will dwell within the ‘four cubits of halacha.’” 13 13 See Talmud Bavli, Berakhot 8a. “And in this crowded city, I’ll be forced to dwell within four cubits of physical space, too,” thought the Sensitive Rabbi to himself.
To “Grandfather Mendele” 14 14 Mendele Moykher Sforim (Sholem Yankev Abramovich), 1836-1917. (who also tried to persuade him to move to Odessa) he told the story of the encounter with the madman on the train, saying that he was certain that the incident was a kind of mystical omen about the meaning of his visit: “Madmen have latched onto me and want me near them, even though I will suffer a lot here and find it crowded and boring . . . ” “Grandfather Mendele” was quite taken with the fable, even though the joke was on him. But nevertheless, he didn’t let up in his pursuit.
Only one person, Bialik, who was also originally among the agitators, eventually decided to leave him alone. On Bialik he tried the tactic of rebuke. “You too?” he asked. “Even you have no sensitivity to the soul of your fellow?” This reproach silenced Bialik on the spot. Had the Sensitive Rabbi chosen the right words to awaken empathy in Bialik’s poetic heart for his own aching soul? Or perhaps it was Bialik’s internal “natural man” (Bialik was also born in a village) who raised a sudden protest from his secret hiding place: “Listen up, you! Why are you bothering the country bumpkin? Is it not enough that you yourself betrayed the forests and fields, and fled to the big city to stare at the sooty walls and rub shoulders with the rich and famous? Must you also press him to do the same?”
But the rest of his recruiters refused to relent. By the end of his visit, he was nearly ill from the rain of reproof showered upon him for “hiding himself away in a small town” by those who wanted to make him “a man among men”.... He escaped from Odessa with difficulty, and fled home to his beloved friends, the trees of the forest. Good people had tried to tear him away from them, and he cast himself upon them with even more love than before.
י
דער „אחד הרבנים המרגישים“ פֿאַרשטאַרקט זיך װאָס װײַטער אַלץ מערער אין זײַן שיטה, אַז אָנשטאָט פֿאַרריכטן די װעלט, באַדאַרף מען בעסער פֿאַרריכטן דעם מענטש, אױסבעסערן זײַן האַרץ, אױסשלײַפֿן זײַן „כּוח ההבֿחנה בין טובֿ לרע“. װי באַלד װידער אַז דער עיקר איז פֿאַרריכטן דעם מענטש, איז אַן אײנצלנעם מענטש פֿאַרריכטן אױך אַ גרױסער ענין. און דער אײנצלנער מענטש, װעלכן ער האָט שטענדיק לעם זיך אין װאַלד, ד"ה זײַן אײגענער „איך“, איז דאָך פֿאַר אים געװיס אַן „עולם־מלא“…
ער פֿאַרנעמט זיך הױפּטזעכלעך מיטן אױסבעסערן דעם גײַסטיקן װױלשטאַנד פֿון זיך זעלבסט, מיטן אױסקעמפֿן פֿאַר זיך פֿולקומע געװיסנס־פֿרײַהײט, ער זאָל ניט זײַן אונטערגעװאָרפֿן אונטער דער מאָדע, געצװוּנגען נאָכצוטאָן דאָס, װאָס אַלע טוען…
אָבער דאָס אַרײַנציִען זיך אין זיך זאָגט ניט אַז פֿונעם „תּיקון־העולם“ איז ער זיך מיאש, האַלט די װעלט פֿאַר אַ פֿאַרפֿאַלענע. אַדרבה, ער גלײבט אַז די אױסלײזונג פֿון דער װעלט, איר באַנײַונג אױף בעסער, װעט מוזן קומען. אָבער גלײַכצײַטיק איז ער אױך פֿעסט איבערגעצײַגט אַז די „באַנײַונג“ פֿון דער װעלט װעט ניט קומען ניט דורך פֿיפֿיקע פּאָליטיקער, ניט דורך קונציקער רעאָרגאַניזירונג פֿון דער געזעלשאַפֿט — נאָר דורך גוטע אױסשלײַפֿונג פֿון מאָראַל־עסטעטישן געשמאַק, פֿונעם חוש־ההבֿחנה בין טובֿ לרע. און היות די דאָזיקע קאַמפֿס־מעטאָדע הײבט זיך דאָך קודם־כּל אָן פֿון אײגענעם איך — איז אױף צו זײַן אַ קעמפֿער פֿאַר דער פֿרײַהײט גאָר ניט נײטיק צו געפֿינען זיך אין די צענטראַלע שטעט, צװישן קאָמפּאַקטע מאַסן, און פּראַװען „דעמאָנסטראַציעס“ אױף די גאַסן — נאָר מע קאָן זיצן אין קלענסטן דערפֿל, אָדער גאָר אין אַ װאַלד, און עוסק זײַן אין דער באַפֿרײַונג פֿון דער װעלט.
זיצט טאַקע דער „אחד הרבנים המרגישים“ אין זײַן קלײן שטעטעלע צװישן זײַנע חבֿרים, די בײמער פֿון װאַלד, און קעמפֿט אײגנאַרטיק פֿאַר דער פֿרײַהײט פֿון דער מענטשהײט. ער שאַרפֿט זיך אױס פֿון טאָג צו טאָג אין דער שטרעבונג צו ערלעכקײט און אין עקל צו נידערטרעכטיקײט. ער סטאַרעט זיך אױך אױסצואַרבעטן אַ רײנע מאָראַלישע אַטמאָספֿערע אין נאָענטן קרײַז װאָס אַרום זיך. פֿון צײַט צו צײַט כאַפּט ער זיך אַרױס מיט דעזינפֿעקציעס. אױך אױף װײַטערע שטחים: װען עס דערטראָגט זיך צו אים אַ סלוך פֿון ערגעץ אַ שטעטל פֿון זײַן געגנט װעגן אַ געשיכטע פֿון אַ רודף מיט אַ נירדף, הױפּטזעכלעך פֿון אַ גאַנצער כאַליאַסטרע רודפֿים אױף אײן נירדף, הײבט ער אָן קלאַפּן אַהין פֿײַערדיקע בריװ. ער באָמבאַרדירט אױף דעם כוליגאַניזם…
אָבער זײַן עיקר־באַשעפֿטיקונג איז שרײַבן ספֿרים װאָס זײער אינהאַלט און אױפֿגאַבע איז — װעקן צו ערלעכקײט און פֿאַרמיאוסן רישעות. ער טרעט אױך אָפֿט און אָפֿט אַרױס מיט פּובליציסטישע אַרטיקלען. דאָס טרעפֿט װען ס'פּאַסירט אין דער װעלט אַ געשעעניש, װאָס פֿאַרטשעפּעט אַ סטרונע פֿון זײַן האַרץ.
אין יאָר תּרס"ד דרוקט ער אָפּ אַ בראָשורע היהדות והחרות. אין איר װערט דורכגעפֿירט אַ קריטיק, דורכגעפֿלאָכטן מיט אַ שאַרפֿן סאַרקאַזם, קעגן דעם פּוסטן „נאַציאָנאַליזם“, װעלכער אַנטהאַלט ניט אין זיך קײן ייִדישן אינהאַלט, און שטאַמט בלױז פֿונעם שקלאַפֿישן װילן נאָכצוטאָן די גױים. אין דער זעלבער בראָשורע װערט אױך שטאַרק אױסגעלאַכט די ציוניסטישע פֿײַערװערק מיט זײערע סענסאַציעס װעגן די „אוידיענצן“ װאָס „הערצל“ האָט זיך דערשלאָגן בײַ „מלכים־ושׂרים“, מיט װאָס מע האָט געהאַלטן אין אײן באַרױשן דעם עולם.
אין יאָר תּרע"ב דרוקט ער אָפּ אַ ספֿר מוסר התורה והיהדות, „דרשות“ װאָס ער האָט געזאָגט אין פֿאַרשידענע צײַטן. אין זײ װערט דורכגעפֿירט זײַן באַזונדער װעלט־אַנשױונג, װאָס איז צונױפֿגעשטעלט פֿון די מאַטעריאַלן פֿון מאָראַל און גײַסט, מיט װעלכע ס'איז פֿול דער ייִדנטום. אין די דאָזיקע דרשות װערט אױפֿגעדעקט און אױפֿגעקלערט דער „מאור־שבתּורה“, און ס'װערט אױך שטאַרק געטאַדלט די װאָס פֿאַרפֿינצטערן און פֿאַרקריפּלען די מיצװת פֿון דער תּורה, און ניצן זײ אױס פֿאַר זײערע נידערטרעכטיקע צװעקן.
אין זעלבן יאָר דרוקט ער אָפּ אױך זײַן ספֿר האמונה הטהורה והדת ההמונית. אין אים װערט באַהאַנדלט די זעלבע טעמע װאָס אין דרוש־ספֿר, נאָר אין אַ ליטעראַרישער פֿאָרמע. און אַלס רעזולטאַט פֿון די געדאַנקען װאָס װערן אין אים אַרױסגעזאָגט פֿירט זיך אַרױס אַ שטאַרקע מחאה קעגן דעם פּראָיעקט, װאָס האָט זיך אין יענער צײַט פּראָיעקטירט אין געװיסע אָרטאָדאָקסישע קרײַזן, צו שליסן — צוליבן צװעק פֿון חיזוק־הדת — בלאַט מיט דער צאַרישער מאַכט און מיט די רעאַקציאָנערן פֿון דער מדינה.
Chapter X
As time wore on, The Sensitive Rabbi further developed his principle: instead of repairing the world, it was better to focus on repairing the individual—polishing the faculty of discernment between good and evil. And if the essential goal was to repair the individual—why, that in and of itself was no small task. And the individual whom he had on hand at all times in the forest—that is, his own “I”—was, needless to say, a world unto itself . . .
He dedicated himself primarily to improving his own spiritual well-being—finding his way toward full freedom of conscience, so that he would not be towed under by the vagaries of fashion or unduly influenced by the mainstream.
However, his withdrawal into his internal world was not an indication that he had despaired of tikkun olam, or believed that the world was a lost cause. On the contrary: he believed that the redemption of the world, its rebirth in a better form, was bound to come. But at the same time, he was firmly convinced that the renewal of the world would not come at the hands of sly politicians or a clever rearrangement of society—but rather through the refinement of moral-aesthetic taste, a sense of discernment between good and evil. And because that approach was rooted first and foremost in the individual “I”— in order to be a freedom-fighter it was not at all necessary to live in a central city among the cramped masses, or to carry out demonstrations in the street. Rather, one could dwell in the tiniest village, or even in the forest, and still pursue the liberation of the world.
And indeed, the Sensitive Rabbi dwelt in his small village among his friends, the trees of the forest, and fought in his own way for human freedom. Day by day, he sharpened his commitment to integrity and his revulsion toward depravity. He also strove to cultivate a morally pure atmosphere in his immediate circles. Occasionally he burst out with attempts at “disinfection,” sometimes even venturing farther afield: whenever a rumor about a case of persecution made its way to him from somewhere else in the region—in particular when he heard that one victim had been beset by a whole gang of tormentors—he would whip up batches of fierce letters condemning the hooliganism . . .
But his primary occupation was writing books whose theme and purpose was to arouse integrity and discourage evil conduct. He also frequently published articles in the press. This he did whenever an incident which took place in the world struck a chord in his heart. 15 15 Author’s footnote: “See in the omitted portion.” (See Luz p. 13 n. 16: “It appears that the author intended to add here a footnote containing particulars about his articles, but ultimately did not do so.”)
In the year 5664 16 16 1903 or 1904. he printed a pamphlet entitled “Judaism and Freedom,” in which he laid out a sharply sarcastic critique of a “nationalism” that was empty of any Jewish content, and stemmed merely from a slavish desire to imitate the goyim. The same pamphlet ridiculed the Zionist dog-and-pony show, with its sensationalization of Herzl’s success at clawing his way up to “audiences” with “all the king’s horses and all the king’s men.”
In 5672 17 17 1912 he published “The Ethics of Torah and Judaism,”a collection of sermons which he had delivered on various occasions, elaborating his particular worldview and the ample spiritual and ethical resources which serve as the foundation of Judaism. The sermons depicted the Torah as a source of illumination, and reprimanded those who sullied and crippled the Commandments of the Torah by exploiting them for their own debased ends.
That same year, he published his book Correct Piety and the Religion of the Masses, 18 18HaEmunah HaTehorah vehaDat HaHamonit, Odessa. which treated the same theme as the sermon collection, but in a literary form. The ideas discussed in the book prompted a massive protest against the plans that were underway at the time in certain Orthodox circles to collaborate with the Czarist government and other Russian reactionary forces for the sake of hizuk hadat. 19 19 Hizuk hadat: “Strengthening of the faith”—in this case, meaning that Orthodox leaders hoped to induce the Czarist regime to back policies that would counter the trend toward secularization in the Jewish community, and in return, the Orthodox leadership promised to support the regime’s crackdown on revolutionary activity, among other things. See Vladimir Levin, “Orthodox Jewry and the Russian Government: An Attempt at Rapprochement, 1907–1914,” East European Jewish Affairs, 39(2),187-204, especially p. 191, as well as p. 189, where Levin points out that there was even an Orthodox political party called Mahzikei Hadat.