Jun 07, 2022
Jewish workers in a clothing workshop in Lodz, 1941. Credit: Bundesarchiv Collection.
INTRODUCTION
Chava Rosenfarb’s poem “Mimaamakim” (From the Depths) is both an elegy and a love letter. Rosenfarb opens the poem with a dedication to the “ruins of the Lodz ghetto,” her hometown where she was raised and then imprisoned before being deported to Auschwitz in 1944. Defying the ethos of ‘non-representability’ in Holocaust literature, Rosenfarb takes us on a vivid tour of the ghetto, entering homes, digging into corners, picking up sounds and images as she goes. While the lyric voice speaks initially to the Lodz ghetto, that addressee transforms as the poem progresses. Sometimes she is speaking to a song of the ghetto, and at other moments to its singer, the ghetto bard, Simcha Bunim Shayevitch, who was her mentor, her friend, and possibly her lover. He is depicted directly in the poem and also recognized in a footnote. Multiple poetic motifs — the spider, the Shekhina, unsung songs — echo Shayevitch’s poem “Lekh lekha” (Go forth). 1 1 Simcha Bunem Shayevitsh, Lekh lekha (Warsaw: Centralna Zydowska Komisja Historyczna, 1946). In an act befitting the title, imbibing the language of others and taking someone else’s music into one’s “depths” is a process explored within the poem.
Rosenfarb wrote this poem in Brussels in 1946, soon after her liberation from Bergen-Belsen. As Rosenfarb later recalled, she felt an unstoppable urge to write and repossess her voice at this moment. Rosenfarb’s youthful buoyancy expresses itself best in the music of the poem, its rhyme, which I have tried to preserve wherever possible. At the same time, the poem contains an intellectually mature, programmatic message with regard to language. Embedded throughout the poem are special terms drawn from the intricate argot of the ghetto. In her introduction to the 1947 volume Di balade fun nekhtikn vald un andere lider (The Ballad of Yesterday’s Forest and other Poems), where this poem was first published, Rosenfarb explains that she included these specialized words intentionally, hoping that they could “become everyone’s shared estate [alemens eygentum]” (4). Her poetry was an opportunity to teach a secret code and build community around it. I have therefore preserved some of these specialized terms as well as Rosenfarb’s footnotes glossing those terms, which playfully enhance and counteract the verse text.
This duality of the poem, the tension between Rosenfarb’s intellectual program and her musicality, also informed my translation process. I first translated this poem in order to teach it to an undergraduate class called “A Woman’s Language? Sexuality, Gender and Yiddish Literature” at Tel Aviv University. Having shared my tentative English rendering, I asked each of the students to translate a few stanzas into their respective first languages. I received responses in Hebrew, Russian, German, and Arabic. Hearing the poem in this wide array of languages, I understood that “From the Depths” could arouse passionate interest among non-Yiddishists and be rendered legible far beyond its original context. Given that Rosenfarb addressed this first book of poems to “You from other nations, and you, our own brethren who did not experience these cruel years,” (3) I think she would have been happy to learn of the text’s capacity to traverse lingual and cultural boundaries.
In addition, my students helped me to embrace the sense of joyous experimentation in the piece. While I had initially made some more academically-oriented translation choices, emphasizing Rosenfarb’s interest in the language of the ghetto, my students were drawn to other aspects of “From the Depths”: Rosenfarb’s emotional swings, her outbursts of spirituality, and her ambition to make a Holocaust poem into a sensuous piece fit to be read aloud. Thus — as Rosenfarb incorporated her mentor’s voice into her own lines — it is my hope that some aspects of my students’ voices can be heard in my translation.
I wish to thank Raphael Halff, Julian Levinson, Miriam Sagan. and Jeffrey Wallen for their comments on this translation. Research for this translation was supported by the Israel Science Foundation (Grant No. 467⁄20).
Click here for a PDF of the original text and translation.
ממעמקים
צו די חורבֿות פֿון לאָדזשער געטאָ.
פֿון די טיפֿענישן רוף איך דיך,
ליד פֿון פֿאַרשניטענער הײם...
דאָרט צװישן צעפֿױלטע פּלױטן און בלינדע לעכער
זוכסטו דײַן אײגענעם שפּור,
װי אַ פֿאַרבלאָנקעטער הונט.
און הױדעסט זיך אױף ברעטער פֿון צעשיטע דעכער,
װי אױף אַשיקן געװעב פֿון איר דור —
אַן אײנזאַמע שפּין.
דאָרט װײנסטו אַרײַן אין אַ פֿאַרטרוקנטן ברונעם,
װי אױף אַ מאַמעס טױטער ברוסט —
אַ לעכצנדיק קינד.
און יאָמערסט אַרױס פֿון אַ צעפֿאַלענעם קױמען
אַזױ קלאָגעדיק און װיסט,
װי אַ בית־עולמדיקער װינט.
דאָרט קלימפּערסטו אין נאַקעט־צעשפּאָלטענע שױבן,
װי אין אומקום־געציטער —
אַ האַרבסטיקע פֿליג.
און הױדעסט זיך מיט גראָזן אױף חרובֿע שטײנער,
װי די נשמה איבער אַ קבֿר
— — — — — — — — — — —
װי די שכינה איבער אַ װיג.
דו הײליק ליד פֿון חרובֿער הײם
דאָרט װאָגלסטו דורך גאַסן װיסט און נאַקעט
און רופֿסט פֿון יעדער שמאַטע, יעדער שטײן
דײַן שטום גערוף פֿון ממעמקים.
אָט זע איך דיך דאָרט אױף מלינאַרסקע, מאַרישינער
װי דאַרסט מיט אַ דאָרן אין טרוקענער ערד.
אַמאָל ביסטו דאָרט אױפֿגעגאַנגען מיט דער באָטװינע,
2
2
אין געטאָ האָט כּמעט יעדער געהאַט אַ בײט ערד, װעלכן ער האָט באַאַרבעט. די פֿרוכטן פֿון דער דאָזיקער אַרבעט האָבן מער געגעבן דער נשמה װ ידעם לײַב.
װאָס האָט זיך רױט געגרינט פֿאַר יעדער שװעל.
און אױפֿגעגאַנגען איז דאָרט ציטריק דינע ציבעלע,
און קאַרטאָפֿל־בײטן האָבן שמײכלענדיק געבליט,
און װילדגראָז האָט גערײניקט דאָרט אַ געטאָ ייִדענע
און מיט אַ קענדל װאַסער האָט געשפּאַנט אַ געטאָ־איד.
און פֿײגל האָבן קײנמאָל שענער נישט געזונגען,
װי דאָרטן אױף אַ דאַרער צװײַג.
ס׳איז קײנמאָל האָפֿענונג אַזױ גרין נישט אױפֿגעגאַנגען,
װי אױף אַ הױקערדיקער געטאָ־בײט.
און כאָטש געהאָנגען איז דער הימל אױבן,
אַרומגעזײמט מיט קאָלבעס און מיט זשאַװער דראָט,
דאָך האָט אין ערגעץ אַזאַ טעם געהאַט דאָס לעבן
און פֿאַר קײנעם אַזױ נאָענט געװען איז גאָט.
From The Depths
For the ruins of the Lodz Ghetto
From the depths I call you,
Song of annihilated home…
There, amid rotten fences and blind holes
You trace your own tracks,
Like a stray dog.
Along shingles of scattered roofs, you rove,
Like a spider, alone
On the gray web of her generation.
There, you weep into a dried-up well
Like a child, gasping
At a mother’s stricken breast.
From inside a fallen chimney, you wail
Lamenting, abandoned
—a graveyard’s wind.
There, you cry into windows stripped of glass,
Like an autumn fly
In its dying shiver.
Amid stone ruins, you sway with the grass,
Like the soul over a grave
Like the Shekhina over a cradle, you hover.
You, holy song of ruined home
You wander the streets, empty, bereft
And you call from every rag, from every stone
Your mute call, mimaamakim, from the depths.
Right there, I see you on Mlinarski Street, Marishiner
How you, in dry earth, wither with the thorn.
You used to grow in the garden plot, the botvine
3
3
In the ghetto almost every person had a plot of earth [botvine] to cultivate. The fruits of this labor fed the soul more than the body (Rosenfarb’s note).
Turning red to green before every door.
And while slender onions grew there,
Potato patches smiled in bloom.
There a ghetto woman did her weeding,
And a ghetto man, with a watering can, strode through.
And birds never sang so sweetly
As there, perched on a thin branch.
Hope never grew so greenly
As on a crooked ghetto-patch.
And though the heavens hung above
Surrounded by rifles and rusted rods,
Nowhere else had life held such purpose
And no one had ever felt so close to God.
דאַרט האָסטו זיך געשפּינט אין שאָטנדיקן פֿײַפֿער־געסל,
װוּ ס׳האָבן אין פֿאַרנאַכטן זומערדיקע, לינדע
געשפּילט אין „בלינץ“ מיט מלאך־המװת
די לעצטע ייִדישע קינדער.
און האָבן „סטרולקעס“ װי דעם גורל געװאָרפֿן
אױף הילצערנע שטיגן, צי אױף אַ פֿענצטער.
און האָבן אין „יאָג“ געשפּילט מיט אײגענע שאָטנס
און מיט נאַכטיקע אימה־געשפּענסטער.
דאָרט האָבן מיטן לעצטן אָטעם חושכדיקע מאַמעס
דאָס פֿײַער אױף הײמישע קיכן צעבלאָזן
און האָבן „קאַװע־פּלעצלעך“ שװאַרצע געפּרעגלט
4
4
אין געטאָ איז געװען אַן ערזאַך־קאַװע, װעלכע איז געװען לײַכטער צו באַקומען װי עפּעס אַנדערש. דעריבער האָט מען פֿון דער „קאַװע“ געמאַכט פֿאַרשײדענע מאכלים און אַפֿילו זופּן געקאָכט. די דאָזיקע „עסנס“ האָבן צײַטװײַליק פֿאַרשטאָפּט דעם הונגער און דערבײַ צעלעכערט דעם מאָגן.
און טראָפּנס אײל מיט קװאַלן טרערן אונטערגעגאָסן.
און טאַטעס האָבן מיט ציטריקע פֿינגער
חלקים ברױט אױף אַ שטריקל־װאָג געװױגן,
און פֿלעגן אַ שניצעלע דערלאַנגען צו די קינדער
און תּאװהדיק עס פֿלעגן צאַפּלען זײערע הונגעריקע אױגן...
ס׳איז קיינמאָל אַזױ זיס נאָך נישט געװען דער ביסן,
װי דאָרטן בײַ דעם געטאָ־טיש,
װען ס׳פֿלעגט אַ מאַמע פּאַרעדיקע װאַסער־זופּ צוגיסן
און לעפֿל האָבן יום־טובֿדיק אין טעלער זיך צעמישט
און קײנמאָל האָבן װענט געשײַנט נאָך אַזױ ליכטיק,
װי אונטער שװאַרצע פֿענצטער פֿון דער הײם,
װי בײַ דעם לעצטן מאָלצײַט, אין דער שעה דער לעצטער,
װי בײַ די לעצטע משפּחהדיקע רײד.
— — — — — — — — — — —
האָסטו געשפּינט זיך דאָרטן אױף מאַסאַרסקע —
אין אַזאַ שטילן בין־השמשותדיקן שבת,
װען ס׳זענען מיט פּאַרמעט־פּנימער אַנטקעגן הימל געזעסן
די לעצטע שװײַגנדיקע ייִדישע באָבעס.
און זײדעס, די לעצטע, מיט באָרד און פּיאות,
פֿאַרװיקלט אין אַלטע צעריסענע זאָקן,
5
5
די גאָר פֿרומע ייִדן האָבן טראָץ דעם פֿאַרבאָט נישט אַראָפּגענומען באָרד און פּיאות, זײ זײַנען שטענדיק געגאַנגען אַרומגעהילט מיט אַלטע טיכער און זאָקן אַרום פּנים.
האָבן תּהילים־פּסוקים אײַלנדיק אַזױ געפּרעפּלט,
אַז זײ װעלן נישט באַװײַזן, װי זײ װאָלטן זיך געשראָקן.
און אין שטומע יום־כּיפּור־פֿאַרנאַכטן
ביסטו אױפֿגעגאַנגען מיט כּל־נדרידיקן ניגון,
מיטן געיאָמער אונטער לאָדנס פֿאַרמאַכטע
פֿון לעצטן מנין שמע־ישׂראל ייִדן.
און קײנמאָל האָט אַ לעבן נאָך נישט געצאָרנט,
און קײנמאָל האָט אַ גיבור אַזױ נאָך נישט געװױעט,
און קײנמאָל האָט אַ תּפֿילה אַזױ נאָך נישט געבעטלט
און קײנמאָל האָט אַ בעטלער אַזױ נאָך נישט געשנאָרעט
— — — — — — — — — — —
אַזױ האַסטו געװעבט זיך טעג און יאָרן
איבער אַ פּרעס־אײַזן, איבער אַ זעג.
איז דײַן ליבע און דײַן שׂנאה אױפֿגעשװאָלן
און תּהומיק טיף געװען דײַן גלױבן און דײַן שרעק.
און האָסט געשפּינט זיך מיטן שנײַדערישן זמר:
„װען אונדזער אָרעם שטעטל ברענט...“
און טרערנדיק אַזױ דו האָסט אַראָפּגערונען
פֿון ליפּן איבער בײנערדיקע הענט.
נאָר אָפֿטמאָל האָסטו זיך פֿאַרצױגן העכער
און האָסט זיך מיט מאַשינען־רױש צעקלונגען,
װען ס׳האָבן יונגע זין און טעכטער
זיך יובֿלדיק מיט אינטערנאַציאָנאַל צעזונגען.
און ס׳האָבן פֿױסטן זיך צו דראָטן אָנגעצױגן
און שמשון האָט אין אױגן זיך צעפֿײַערט,
נאָר שמשון אינעם געטאָ איז אָן האָר געװעזן...
אָן אײן גראַנאַט, און אָן אײן „שפּײַער“.
און ס׳זענען הענט נאָך קײנמאָל אַזױ נאַקעט
נאָך קײנמאָל אַזױ נעבעכדיק געװעזן,
װי דאַן װען ס׳פֿלעגן יענע יונגע פֿינגער
װידער פֿאַלן אױפֿן זעג און אױפֿן אײַזן.
און קײנמאָל זײַנען הימלען געװעזן אַזױ חושך,
און קײנמאָל װעלטן אַזױ טױזנטפֿאַך פֿאַרשלאָסן,
און קײנמאָל איז אַ פֿאָלק אין זײַן תּפֿילה דער לעצטער
נישט געװען אַזױ אײנזאַם און פֿאַרלאָזן.
There you spun in shadowy Fayfer’s Alley
At the gentle end of a summer day
A game of tag with the Angel of Death
–the last Jewish children are at play.
And they threw “srulke-jacks” as though throwing fate
On wooden stairs, on windows.
They ran among the ghosts of night
Playing chase with their own shadows,
There, with their last breaths, darkened mothers
Blew upon their kitchen fires
Frying blackened “coffee-crackers”
6
6
In the ghetto, there was imitation-coffee, which was easier to receive than anything else. Then, people cooked various dishes and even soup from that “coffee.” This particular “dish” temporarily blocked hunger, while also tearing holes in the stomach. (Rosenfarb’s note)
Dripping oil, dripping tears.
And fathers with trembling hands
Weighed each bread slice to size,
Then served the bread to their children
Hunger flashing in their eyes…
Never was a bite so sweet
As there around that ghetto table
Where a mother served hot water-stew
And spoons reveled in the bowl.
And never did walls gleam so bright
As they did at home, by windows in the dark,
As at that last meal, that last time
During those final family talks.
There you spun on Masarske
On a quiet, dusky shabes.
There in silence, with faces of parchment—
Sat the last grandmas, the last bobes
And bearded grandpas, also the last,
With peyes wrapped in old, torn socks,
7
7
Though forbidden, highly pious Jews did not shave off their beards and peyes. They always walked around with old handkerchiefs and socks around their faces. (Rosenfarb’s note)
Hurried to rattle off some psalms
As if scared, as if racing the clock.
And on the mute eve of Yom kiper
You arose with a Kol nidre tune,
With the cry, behind locked shutters
Of the last Sh’ma-Yisroel Jews.
And a life raged, as never before,
And a hero roared, as never before,
And a prayer begged, as never before,
And a beggar pleaded, as never before.
This is you, over a saw, a press-iron
Weaving your web, for days, for years.
Your love and hatred swollen,
Into a hollow of faith, a hollow of fears.
And you spun along with the tailor’s jingle:
“Our poor burning town…”
From lips, over bony hands, you trickled,
Like tears, you dripped down.
But then often you’d string yourself higher
With the machine’s blast, you’d call,
When sons and daughters would sing
Their hearty “Internationale”
With their fists raised at the fences
Shimshon’s eyes turned to fire—
But Shimshon of the ghetto had no hair
No grenades, no guns, no “shpayer.”
8
8
A “shpayer,” literally ‘spitter,’ was slang for ‘revolver’ in Holocaust-era Yiddish. (Translator’s note)
And hands were never so forlorn,
They’d never been so barren,
As when those young fingers
Fell back to the saw and to the iron.
And never had the heavens been so dark,
All worlds locked down, a thousand-fold,
And never was a people in its final prayer
So lost and so alone.
דו הײליק ליד פֿון חרובֿער הײם.
אױף זשאַװער־דראָט געקרײציקטער דו, ניגון שטומער,
דו גוף צו הונדערט מאָל הונדערט געשענדעט,
דו צו טױזנט מאָל טױזנט — געלײַטערטע נשמה.
דאָרט הענגסטו איצט אױף סקריפּענדיקע דעכער,
װי אױף די מאַסטן פֿון אַ דערטרונקענער שיף,
און רופֿסט צו הימלען בלױ אַזױ צעעפֿנט
פֿון די דערטרונקענע דעם ממעמקים־רוף.
און הײַנט גײט װי דעמאָלט אונטער די זון
אונטער פֿעלדער, אונטער מאַרישין,
9
9
מאַרישין. אַ הינטערשטאָטיש־דערפֿל. אײַנגעגלידערט אין געטאָ. דאָרט האָבן זיך געצױגן אַ פּאָר גראָזיקע פֿעלדער. זומער פֿלעגן אין די כאַטקעס דאָרט װױנען די געטאָ־מושלים אױף דאַטשע. דאָרט איז געװען דער אַלטער ייִדישער בית־עולם, דערנעבן די באַן־ליניע װעלכע האָט אַװעקגעפֿירט טױזנטער צו פֿאַרניכטונג.
און דו טוליעסט זיך הײַנט, װי נ׳אַ זעגל פֿאַרשפּינט
אין אַ צעריסענער, אַלטער גאַרדין.
און פֿלאַטערסט אין װײַסן אַשיקן שטױב
אַרױס פֿון בלינדע, אָנשױביקע פֿענצטער
װי אַ חלום אַ װײַסער, װי אַ שלומדיקע טױב
איבער אַ שטאָט פֿון טױטע געשפּענסטער.
און צעװיאַנעסט דײַן װײַסקײט איבער אַלע גאַסן
און הענגסט זי אָן אָן יעדער ראָג,
װי זי װאָלט אַ שטריק, אַ צעקנופּטע געװעזן
פֿון אַ שטומען דערטרונקענעם גלאָק.
און שלעפּסט דײַן שנור פֿון פֿאַרשװיגענעם ניגון
אַרױף, אַרױף צו דער געטאָ־בריק.
10
10
דאָס געטאָ איז געװען אײַנגעטײלט אין דרײַ קװאַרטאַלן, באַזונדער אַרומגעצױמטע מיט דראָט. צװישן די קװאַרטאַלן, אינמיטן װעג זײַנען געפֿאָרן שטאָטישע טראַמװײען, אױטאָס, פֿורן, געבראַכט די אײנציקע גרוסן פֿון דרױסן. אײן טײל פֿון געטאָ איז געװען פֿאַרבונדן מיטן אַנדערן דורך אַ הילצערנער בריק.
און װי אױף קלאַװישן — צעבראָכענע שטיגן
באָמבלען דײַנע צעריסענע שטריק.
און שפּעטער ציסטו זיך און טראָגסט זיך העכער,
ביז צום קירכע־שפּיץ אױף אַלטן מאַרק.
און שלײערסט אום אַלע מצבֿהדיקע דעכער
מיט װײַסן שטױב פֿון דײַן געזאַנג
און איבעראַל עס שװעבט דײַן אַש, דײַן אָטעם
און קײטלסט זיך מיט אים דורך אַלע טירן,
ביז פֿון אַלע לעכער קומען אָן די שאָטנס
און פֿירן דיך אױף דײַנע נאַכט־שפּאַצירן.
און װידער קומסטו אױף לאָטניטשע־געסל
דאָרט שטײט אַ הײַזל מיט לאָדנס האַלב אָפֿן,
דאָרט האָט אַ מײדעלע אַמאָל אלף־בית געלערנט
און אַ טאַטע האָט זי בלימעלע
11
11
אַזױ האָט געהײסן דאָס טעכטערל פֿונעם אומגעקומענעם געטאָ־דיכטער ש. ב. שאַיעװיטש.
גערופֿן.
און ס׳שטײט נאָך אַלץ דאָרט אונטערן פֿענצטער
דאָס לײדיקע װיגעלע פֿון איר ליאַלקע,
און צעשלאַבערט אױף אים, מיט אַרבל צעװאָרפֿן
ליגט דאָרט איר טאַטנס מאַרינאַרקע.
דאָרט װעבסטו זיך אַרײַן אין שװײַגנדיקן װיגל
און דעקסט זיך מיט די פּאָלעס בײדע איבער.
און שטומסט, ביז נאַכט מיט שװאַרצע טיכער
קריכט אַרױס פֿון אַלע גריבער.
ס׳איז נאַכט שױן לאַנג פֿאַר טױטער בלימעלען
און נאַכט פֿאַר איר טאַטן, דעם טױטן,
נאָר נישט פֿאַר דיר, דו הײליקער ניגון,
דו װערסט אין דער װיג ערשט געבױרן.
גײסט אױף פֿון אַ שטיקל פֿאַרשימלט פּאַפּיר
אין טאַטנס קעשענע פֿאַרבליבן,
גײסט אױף פֿון אַ לאַנג שױן פֿאַרטרוקנטער טרער
צװישן שורות פֿאַרמעקט און צעריבן.
און פֿול װערט דײַן אַשיקע װײַסקײט מיט גוף
און רױט װערט די נאַכט יענע װיסטע;
גײסט אױף מיטן ממעמקים גערוף
פֿון טױטן געטאָ־דיכטער.
און דו גײסט אױף מיט פֿרײד,
און דו גײסט אױף מיט ליבע,
און גײסט אַרױס פֿון שטױב
און שטײַגסט אַריבער גריבער.
און דו צעװיגסט די ערד
מיט דײַן געציטער,
און דו צעברעכסט די שװערד
פֿון אַלע אַלטע געטער.
און פֿירסט די מידע ערד
אַרױס פֿון אַלטן מדבר,
און לײענסט פֿון אַלע בערג
די נײַע עשׂרת הדברות.
און מיט דײַן יעדן קרעכץ ציטערן דורות,
או ס׳גליט דײַן יעדער טרער אױף זײערע באַקן:
אָט שטײען זײ אַלײן אױף שײַטער פֿײַער
און רופֿן דײַן גערוף פֿון ממעמקים.
You, holy song of ruined home.
You mute melody—you crawled on a rusted wire
You, a body raped a hundred times over
Your soul cleansed, a thousand times more…
There you hang from creaking rooftops
As on the mast of a sunken ship, you cry
From the drowned below, that mimaamakim-call,
Reaches the blue, wide-open sky.
And today, as then, the sun sets
Under fields, under Marishin
12
12
Marishin [Polish: Marysin]: A village on the outskirts of the city, annexed to the ghetto. A few fields of grass were growing there. In the summer, the ghetto leaders lived there in cottages. The old Jewish cemetery was there, next to the train tracks that led thousands to extermination. (Rosenfarb’s note)
You’ve wrapped yourself there, like in a tangled sail,
In an old, torn curtain.
You flutter around in the white, ashen dust
Out from windows without panes
Like a white dream, like a dove
Over a town of haunted shades.
You stretch this blankness over the streets,
Every corner’s been wrapped around.
As if it were the knotty cord
Of a bell that’s muted and drowned.
Then up, up to the ghetto bridge,
13
13
The ghetto was divided into two quarters, each fenced in separately. Trams, electric cars and wagons could travel in between the two quarters, bringing the only news available from the outside world. A wooden bridge connected one part of the ghetto with the other. (Rosenfarb’s note)
You pull that thread of mute melody.
Your torn strings bounce over broken steps,
As if stumbling on piano keys.
Later you pull yourself even higher
Up to the old church steeple, you climb along
You cover all the tombstone-roofs
With your white, dusted veil of song.
Your ash, your breath hover over all,
You chain yourself to that breath through every door
Until shadows emerge from all the holes
Leading you out on a night-stroll.
And again you emerge on Lotnisher Alley
Where there stands a house with half-open shutters,
Where a girl once learned her letters
And a father called her Blimele.
14
14
That was the name of the daughter of the deceased poet Sh. B. Shayevitsh. (Rosenfarb’s note)
And there, still under the window, in that room
Her doll’s cradle, empty
And cast upon it, sleeves strewn
Her father’s shirt lies.
There you weave into the silent cradle
Taking cover in its folds
You stay there, muted, until night with its black mantle
Crawls out from every hole.
It’s long been night for dead Blimele
And for her father, also gone
But not for you, you holy melody
In that cradle, you’re just now born.
You rise from a rotted paper, here
In the father’s pocket, left behind,
You rise from a long dried-out tear
Between the erased, rubbed-out lines.
And flesh makes your ashy whiteness full
And it makes the barren night red;
And you rise with that mimaamakim call
Of the great ghetto poet, dead.
And you rise with joy,
And you rise with love,
And you rise from dust,
And over graves, you climb above.
And you swing the Earth—
With your shiver, it rocks.
And you smash the sword
Of ancient gods.
And out of the ancient desert
You lead weary Earth.
You read the new ten commandments
From all the mountaintops, you call forth.
And with your every groan, generations shake
Your every tear slides down their cheeks:
Right there, they stand on the pyre’s flames
And call out your call, mimaamakim.
דו אָפֿענער ניגון באַפֿרײַטער
דו הײליק געשענדעט ליד.
טראָג זיך װי די נשמה איבער אַ קבֿר
גײ אױף װי די שכינה איבער אַ װיג.
נישט די לעצטע זײַנען זײ געװעזן
און נישט אױף אײביק זײַנען זײ פֿאַרגאַנגען.
אין אונדזער זײַן װעלן זײ לעבן
און אױפֿגײן אין אונדזערע געזאַנגען.
פֿון יענעם כּתבֿ, פֿון יענעם ציטער,
פֿון יענער טרער אױף שימלענדיק פּאַפּיר —
עס פֿירט דײַן הױך און יעדער אָטעם
דער ניגון־װינט אַהער צו מיר.
טאָ רוף איך דיך פֿון טיפֿענישן, דו מײַן ליד
גײ אױף פֿון זײער אַש און זײערע בײנער;
קום אַרײַן אין מײַן יונגן, צעפֿיבערטן גוף
מיט זײערע נישט דערחלומטע בענקשאַפֿטן און נישט דעריאָמערטע געװײנען.
און אײביק זײ אין מײַן יעדן טאָג,
און הײליק אין מײַן יעדער שורה.
גײ אױף אין מײַן יום־טובֿדיקן בלוט
מיט גרינער האָפֿענונג און מיט גבֿורה.
בריסל, סעפּטעמבער 1946.
דאָס ליד געשריבן געװאָרן נאָך אײדער כ׳האָב געװוּסט, אַז מען האָט אין לאָדזש אױף אַ באַלוטער מיסטקאַסטן געפֿונען צװײ לידער פֿונעם דיכטער שאַיעװיטש. זײ זײַנען אַרױסגעגעבן געװאָרן דורך דער היסטאָרישער קאָמיסיע א. נ. „לך־לך“.
You, open melody, freed
You, a holy song, raped.
Rise like the Shekhina over a cradle
Carry yourself, like a soul over a grave.
They weren’t the last
And they won’t be gone for long.
In our being, they’ll keep living
They’ll rise through our song.
From that handwriting, from that shiver,
From that tear on moldy paper—
That singing wind brings to me
Here, your breath, your air.
So, I call to you from the depths, you my song,
Rise up from their ash and bones
Come into my young, feverish body
Bring their undreamt yearning and unwailed moans.
And make them rise in my joyous blood
With the green of hope, with pride.
Make them live forever in my every day,
Make them holy in my lines.
Brussels, September 1946
I wrote this poem before I knew that two of Shayevitch’s poems were found in garbage cans in the Baluty district. They were published by the Historical Commission under the name “Lekh lekha (Go Forth)”. (Rosenfarb’s note)
