Jun 06, 2023
“At a cemetery: people pose near a row of graves.” Photo courtesy of YIVO People of a Thousand Towns photo project.
INTRODUCTION
This is the fourth installment from Jonah Rosenfeld’s “Di Kholyere” (“Cholera”), which first appeared serially in the Forverts, beginning September 23, 1923. The story also appears as “Di Kholyere” in the one-volume Geklibene Verk (New York, 1955), which is the edition used in this translation. In the story so far, neither science nor religion has been enough to protect the townspeople from the horrors of cholera. There is only one thing left to try…
Click here for a PDF of the text and translation.
מ׳איז נאָך װײַט נישט גרײט געװען צו דער חתונה און די קאַפּעליע מיטן בדחן אָן דער שפּיץ האָבן זיך באַװיזן אין דרױסן מיט זײערע כּלים. די חבֿרה לצים האָבן אױף שטום־לשון אַ שטומען מאַרש געשפּילט. די פֿידל־שפּילער זײַנען געפֿאָרן מיט די רוקנס פֿון זײערע סמיקעס אױף די סטרונעס און די קלאַרנעטשיקעס האָבן געהאַלטן די קלאַרנעטן אין די מײַלער און געאַרבעט מיט די פֿינגער, די פֿינגער זײַנען געשפּרונגען און געטאַנצט אױף די זילבערנע פּאַנצערלעך אױפֿן קלאַרנעט, װאָס האָבן זיך געהױבן אַרױף און אַראָפּ. דאָס איז געװען אַ פֿײַנער אײַנפֿאַל, אָט דאָס, װאָס אַלע צוזאַמען זײַנען געגאַנגען און האָבן פּאַנטאָמימעדיק געשפּילט. װער ס׳האָט עס געזען, האָט עס בײַ אים אַרױסגערופֿן אַ שטורעם פֿון פֿרײד אין האַרץ. אַבֿלים, װאָס זײַנען נאָר אַ דאַנק דעם יום־טובֿ קײן שיבֿעה נישט געזעסן, האָבן זיך צעשמײכלט, צוקוקנדיק װי די חבֿרה גײען און שפּילן און שפּילן נישט. און צוקומענדיק צו דער טיר פֿון דער שטוב, װוּ דער חתן איז אײַנגעשטאַנען, האָבן זײ מיט אַ מאָל אַ טראַסק געטאָן אַרױס מיט אַ מאַרש, און צענדליקער הערצער האָבן אַ צאַפּל געטאָן פֿון גרױס שׂימחה.
די קאַפּעליע האָט זיך אַרײַנגעלאָזט אין שטוב מיטן מאַרש, װאָס איז, אָבער, גלײַך איבערגעריסן געװאָרן. דאָרטן איז געװען אַזױ ענג און רעשיק פֿון קלײנװאַרג, אַז ס׳איז נישט געװען קײן פּלאַץ פֿאַר די מוזיקאַנטן און פֿאַרן שפּילן, פֿאַר זײערן. און אין מיטן, צװישן דעם קלײנװאַרג, איז אַ מבֿולבלדיקער, אַ צעמישטער געשטאַנען דער חתן און, קענטיק, נישט געװוּסט װוּ זיך אַהינצוטאָן, װאָס מיט זיך צו טאָן און װאָס צו טאָן מיט דער חבֿרה קלײנװאַרג, װאָס האָבן אים באַלאַגערט. ער איז געשטאַנען, דער חתן, שױן חתנדיק און חתונהדיק אָנגעטאָן, און ס׳האָט זיך געדאַכט, אַז ער איז נאָך אַ גרעסערער „תּם“ געװאָרן, װי ער איז געװען. ער האָט גאָר פּלוצלינג זײַן „איך,“ דעם סענדערישן, פֿאַרלױרן און איז געװאָרן עפּעס אַנדערש, און דער עפּעס־אַנדערש, װײסט ער נישט, צי ס׳איז עפּעס אַ העכערע מדרגה פֿון סענדערלען, צי נאָך אַן ערגערע. ער האָט נישט געװוּסט, װאָס ער איז. עפּעס גאָר װי אַ נײַ־געבױרענער.
ער איז געשטאַנען מיט אַראָפּגעלאָזענע הענט, אַ צעכראַשטשעטער. די קלעזמאָרים האָבן אָנגעהױבן אַרױסצוטרײַבן דאָס קלײנװאַרג פֿון שטוב. מיט רעש און געפּילדער איז דאָס קלײנװאַרג געפֿלױגן דורך טיר און פֿענצטער און – געבליבן שטײן הינטער טיר און הינטער פֿענצטער – דאָרטן זיך פֿאַרנומען צו ליאַרעמען און שרײַען.
שפּעטער, אָבער, אַזױ גלײַך װי עס האָט זיך אײן ייִד און אַ צװײטער געװיזן, איז געװאָרן שטילער און רויִקער. קלײנװאַרג, אַפֿילו, האָבן אָנגעהױבן צו פֿילן די ערנסטקײט פֿון מאָמענט, אַז נישט צוליב לצנות גײט מען עס חתונה מאַכן אָט דאָס פּאָרל, אַז ס׳איז צוליב זײער אַ װיכטיקער זאַך.
אַ ייִד נאָך אַ ייִד איז אָנגעקומען מחותּנדיק, און יעדן ייִדן האָט די קאַפּעליע באַגעגנט מיט אַ גאַנץ פֿײַנעם מזל־טובֿ, און נאָך יעדן אָפּגעשפּילטן מזל־טובֿ האָט דער בדחן אױסגערופֿן, – װי אַלע בדחנים רופֿן אױס אױף אַלע חתונות, אַזױ האָט דער בדחן נאָך יעדן אָפּגעשפּילטן מאַרש אױסגערופֿן:
„האָט דאָס איז געװען אַ גאַנץ פֿײַנער מזל־טובֿ אָפּגעשפּילט לכּבֿוד...“
מען האָט באַזעצט דעם חתן אױבן אָן, און אַרום אים האָבן זיך אַרומגעזעצט די חשובֿסטע, פֿרימסטע באַלעבאַטים, און מ׳האָט געטרונקען בראָנפֿן, געטרונקען לחיים און פֿאַרביסן מיט לעקעך. און פּונקט װי דאָ, בײַם חתן, זײַנען געזעסן ייִדן און מקבל־פּנים געװען דעם חתן, אַזױ זײַנען דאָרט, בײַ דער כּלה, געזעסן װײַבער און מקבל־פּנים געװען די כּלה. ס׳האָט זיך יעדער אײנער און יעדע אײנע געשטופּט צו כאַפּן אַ שטיקל מיצװה און אין דעם זכות ניצול צו װערן פֿון דער אָנגעשיקטער מגפֿה, רחמנא־לצלן.
***
ס׳איז נאָך געװען אַ פּאָר שעה צו נאַכט, װען די קאַפּעליע האָט געגעבן אַ קלאַפּ דעם חופּה־מאַרש. מיט הבֿדלות, װאָס האָבן געפֿלאַקערט פֿײַערדיק און רױכיק, האָבן זיך אַרױסגעשאָטן עטלעכע ייִדן מיטן חתן אין דער מיט. דער חתן, אין אַ שװאַרץ־געװאַנטענער קאַפּאָטע, מיט אַ װײַסן קיטל, װאָס האָט אױבן און אונטן װײַס אַרױסגעקוקט, האָט אױסגעזען, װי אַן אַלמן, װאָס גײט אַ צװײטן מאָל חתונה האָבן. װײַטלעך פֿון הינטן האָבן װײַבער געפֿירט די כּלה, דאָס פּנים פֿאַרדעקט אַריבער דער נאָז מיט אַ טאָפּלטער, צונױפֿגעלײגטער, װײַסער פֿאַטשײלע. מיט חתן־כּלה און מיט ייִדן און װײַבער, װאָס האָבן חתן־כּלה געפֿירט, איז מיטגעגאַנגען דאָס גאַנצע שטעטל, גרױס און קלײן, און פֿון געדיכטן עולם אַרױס האָבן אַרױסגעשטאַרצט, העכער פֿון עולם און העכער פֿון די קעפּ, די חופּה־שטאַנגען. אַ שטױב, װי אַ געדיכטער נעפּל, האָט זיך אױפֿגעהױבן איבער קעפּ און מענטשן, און אין שטױב האָבן זיך װי לאַנגע פּאות געקרײַזלט און געשפּיצט די רױכן פֿון די הבֿדלות. די קאַפּעליע האָט געשפּילט, זיך געריסן אױף אַלע כּלים. און ס׳איז געװען אַ געמיש פֿון אומעט און פֿרײלעכקײט. אַ לעבעדיק פּאָרפֿאָלק האָט מען געפֿירט אױפֿן בית־עולם, געפֿירט אַהין, װוּ מען באַגראָבט, אַ חופּה שטעלן, און ס׳האָט געצױגן צו קוקן אױף די חופּה־שטאַנגען, װאָס האָבן פֿונעם עולם אַרױסגעקוקט. ס׳האָט זיך יעדערן געדאַכט, אַז זײ זעען אױס עפּעס אַנדערש װי אַלע מאָל.
דער בית־עולם איז באַשאָטן געװאָרן מיט לעבעדיקע מענטשן. די גרעסטע צאָל האָט אַריבערגעקלעטערט איבערן פּאַרקאַן, װײַל דורכן שמאָלן טירעלע װאָלט אױסגעקומען זײער לאַנג צו װאַרטן, ביז װאַנען אַלע װאָלטן זיך דורכגעשטופּט. ס׳זײַנען געקראָכן איבער די פּאַרקאַנעס ייִנגלעך און ייִדן מיט בערד. ס׳האָט יעדערער געװאָלט זײַן נאָענט צו דער חופּה און צו חתן־כּלה, געװאָלט זען די פּנימער זײערע, װאָס פֿאַר אַ פּנים זײ װעלן האָבן אונטער דער חופּה. בײמער און צװײַגן זײַנען באַשאָטן געװאָרן מיט לעבעדיקע חבֿרה. און פֿון ערגעץ, דאָ און דאָרט, פֿון אַ פּאָר ערטער און װינקלען, האָבן זיך געלאָזט הערן געגרײַזלטע „אל־מלאס.“ דאָס האָט מען חתן־כּלהס עלטערן די אל־מלאס געמאַכט.
פֿונאַנדערגענומען די פֿיר חופּה־שטאַנגען און פֿירעקיק די חופּה אַװעקגעשטעלט, האָט מען חתן־כּלה אַרונטערגעפֿירט אונטער דער חופּה און מ׳האָט געזאָגט זיבן מאָל „ויהי נועם,“ און זיבן מאָל איבערגעזאָגט דאָס קאַפּיטל תּהילים „למנצח לבֿני קורח מיזמור, שימעו זאת כּל העמים.“ און נאָך דער חופּה האָט די קאַפּעליע װידער אַ קלאַפּ געטאָן אַ מאַרש, חתן־כּלה זײַנען צוריקגעגאַנגען געאָרעמט, און פּונקט װי פֿריִער האָט יעדערער געװאָלט זײַן אױפֿן בית־עולם פֿון די ערשטע, האָט זיך יעדער אײנער נאָך דער חופּה געאײַלט נישט צו בלײַבן פֿון די לעצטע, און מ׳איז אײַלנדיק געשפּרונגען איבער די פּאַרקאַנעס.
ס׳איז נאָך געװען גרױסער טאָג, אָבער ס׳האָט זיך שױן געפֿילט דער פֿאַרנאַכט. די זון איז אין מערבֿ־זײַט געשטאַנען אַלץ נאָך אַזאַ קלאָרע און אַזאַ לױטערע, װי זי האָט זיך אין דער פֿרי אין מיזרח באַװיזן. און ס׳האָט זיך געשפּירט, אַז נאָכן „געשענקטן“ שײנעם, װאַרעמען טאָג גײט זײַן אַ װאַרעמע נאַכט. און ס׳איז יעדערער געגאַנגען מיטן פֿולן בטחון, אַז צו דער מגפֿה איז אַ סוף געקומען. און װײַט נישט קײן טאַנצנדיקע און נישט קײן „הוליאַקעס“ האָבן געכאַפּט אַ טענצל נאָך אין מיטן גאַס, אײנער אױפֿן צװײטן האָבן האַנט אױף אַקסל פֿאַרלײגט און אַזױ אַרײַנגעטאַנצט אין שול אַרײַן, דאָרט, װוּ מ׳האָט ערשט אָנגעהױבן צונױפֿשטעלן טישן מיט בענק און װוּ דער עולם האָט זיך ערשט פֿאַרנומען אױף אַ גאַנצער נאַכט זיך משׂמח צו זײַן.
There was still some time to go before the wedding, but the musicians, instruments in hand, had already lined up behind the badchan in the street and mimed a silent, comical march. The fiddle-players scraped the backs of their bows against the strings while the clarinetists held their instruments to their lips and danced their fingers over the silver keys, pressing and releasing them in silence. The band set off down the street, playing their inaudible music. It was a brilliant idea, and everyone who saw the procession was overcome with hilarity: even people in mourning, unable to sit shiva because it was Sukkos, smiled as they watched the strutting, soundless pantomime. Then, when the band reached the house where the bridegroom was staying, the performers burst into a loud marching tune that lifted everyone’s spirits even higher.
The musicians, still playing, filed into the house. But the music trailed off as soon as they went through the door: it was so crowded and noisy there was no room to play. The house was packed with little kids, the bridegroom standing in their midst with a flustered expression. He looked completely lost – it was clear he had no idea what to do with himself or with the gang of children besieging him. He stood there helplessly, all dressed up for his wedding, looking more like a fool than ever, as if he’d suddenly lost his sense of self, his sense of being Senderl, and become something else, and he didn’t know what that something else was – whether it was better than the old Senderl, or worse. He stood there like a newborn baby with no identity, his clothes disheveled, hands hanging limp at his sides. The musicians chased out the kids, who banged and clattered through the door, scrambled out the windows, and stood around the house yelling and screaming.
A bit later, when the adults started to arrive, things quieted down. Even the children began to feel the gravity of the moment: this wedding was no joke, but a very serious matter indeed. As each man entered the room with the self-important air of a father-in-law, the band greeted him with a hearty rendition of “Mazel Tov,” to which the badchan replied dramatically – like all badchans at all weddings – “Now that was an excellent ‘Mazel Tov,’ performed in honor of Reb … ‚” adding the name of each new arrival in turn.
The groom was seated at the head of the table, surrounded by the wealthiest and most pious men, everyone drinking whiskey, making toasts, and eating honey cake. The same thing was happening at the bride’s house – Yenta was surrounded by women, all of them making a fuss over her. Men pushed to get closer to Senderl and women pushed to get closer to Yenta. Everyone was eager to partake in the mitzvah of honoring the couple and even more eager to earn the heavenly merit to escape the plague – may God help them all!
***
A few hours before nightfall, the musicians struck up the wedding march. The bridegroom and his visitors, with braided havdalah candles flickering and smoking in their hands, left the house. Senderl, in a black frock coat worn over a white robe that peeked out at the throat and below the hem, looked like a widower about to marry his second wife. Some ways behind him, a group of women led the bride, her face veiled with a white folded scarf. The couple and their escorts were accompanied by the entire Jewish population of the town, from children to old folks, with the poles of the chuppah swaying above the heads of the procession. Their feet trod up dust that swirled around their heads like thick fog, and in the dust, twining and interlacing, were long strands of smoke from the havdalah candles, curly as peyes. The band played lustily. Joy and sorrow intermingled: the happy couple was on their way to the cemetery, to the place where the dead were buried, to be married under the chuppah, and everyone’s eyes were drawn to the tall poles that stuck up over the heads of the crowd—for some reason they looked a bit different this time…
Within minutes, the cemetery was full of people. Most of the crowd, too impatient to wait to squeeze through the narrow gate, had clambered over the fence, from boys to adult men.
Everyone wanted to get near the chuppah for a close view of the bride and groom, and to see their expressions as they were married. Some kids climbed trees and perched in the branches. Here and there among the crowd you could hear the words of El Maleh Rakhamim, sung with all the embellishments – people were praying for the couple’s parents.
The four poles of the wedding canopy were separated. The canopy was fastened to each pole by the corners, and the chuppah was held aloft. The bride and groom were escorted beneath, where they recited the psalms “Teach us to number our days” and “The vanity of worldly riches” seven times each. After the ceremony was over, the musicians struck up a march. The couple walked arm in arm back to town, and just as before, when everyone wanted to be first in the cemetery, now no one wanted to be last, and they all scrambled out over the fence.
It was still broad daylight, but everyone knew evening would soon fall. The sun stood in the west, just as clear and pure as when it had risen that morning: surely a warm night would follow this lovely, heaven-sent day. The townspeople walked back with complete faith that an end had come to the plague. And though they were far from being dancers or carousers, each person laid a hand on another’s shoulder, right there in the middle of the street, and they all danced straight into the synagogue, where tables and benches were being set up, to spend the entire night in celebration.
