Jul 03, 2018
Linocut: Shlomo Yudovin
INTRODUCTION
The novel Chaim Gravitzer was written by Fishl Schneersohn (a psychiatrist, pedagogical theorist, and great-great-great-great grandson of the founder of the Chabad-Lubavitch Hasidic dynasty) over the course of nearly two decades, from 1921 to 1938. Set in the mid-nineteenth century, the novel depicts the spiritual struggles of a middle-aged Hasidic man from the Chabad-Lubavitch movement. Despite his ecstatic religious experiences, the eponymous main character, Chaim Gravitzer, harbors profound spiritual doubts — in particular, after the premature death of his only son, he struggles to reconcile religious ecstasy with human suffering. In an attempt to find answers, he travels on foot throughout Eastern Europe, matching wits with representatives of various Jewish religious movements. However, he fails to find satisfaction either in sustained Torah study or in the teachings of various charismatic Hasidic and Misnagdic leaders. Ultimately, after several disturbing visits from his late son Yossele, who escorts him forcibly on an otherworldly journey, Chaim finds redemption in surrendering himself utterly to a worldly charitable cause: looking out for the well-being of young Jewish boys who have been kidnapped for Russian military service.
The novel boasts a longevity which is unusual for a work of Yiddish literature: it is still actively read today by religious Jews (particularly Chabad Hasidim who are questioning their belonging to the Chabad community, as well as other Chabadniks who are willing to read a work which continues to be considered subversive). The ongoing interest in the novel is partly attributable to the fact that the book was translated into Hebrew immediately after it was written, and thus has remained accessible despite the decline in Yiddish readership. 1 1 The Hebrew translation was produced in 1938 – 1940 by the poet Avraham Shlonsky under Schneersohn’s supervision. It was reissued in 2013 by the Israeli press Yedioth Ahronoth, which has led to a recent uptick in interest in the novel in Israel and beyond, including in secular circles. However, the fact that the novel still enjoys an active readership also speaks to its continued pertinence to questions of faith and ethics in an Orthodox context.
The following excerpt, which is taken from the final chapter of the novel’s first volume (of three), tells the story of Chaim’s rise, immediately preceding the headlong fall that precipitates his epic journey throughout Jewish Eastern Europe. In this moment of the narration, before the devastating death of his son, Chaim is on course to become a new rebbe (charismatic Hasidic leader) — a move which would create political upheaval in the Chabad movement, whose dynasty is strictly hereditary. The chapter describes both the immense attraction felt by the members of Chaim’s community to his presence and his teachings, and their misgivings about the political impact of his ascent. Fishl Schneersohn’s historical and ethnographic sensitivity, his immense erudition in traditional sources (biblical, rabbinic, and Hasidic), and his exquisite feel for the existential drama that possesses a community in search of spiritual leadership, combine here to produce an account of “the birth of a rebbe” that is both epic in scope and startling in its immediacy.
Translator’s Acknowledgments: I undertook the translation of the novel Chaim Gravitzer under the aegis of the Yiddish Book Center Translation Fellowship in 2014, and I will complete it in the coming months with the support of grants from the PEN/Heim Translation Fund and the Memorial Foundation for Jewish Culture. I am grateful to these organizations for their support. Thanks also to Zvi Yosef Schechter, the author’s grandson, for his permission to publish the translation of an excerpt from the novel. Finally, my heartfelt thanks to Eli Rubin and Yehudah Zirkind for their assistance with this chapter, especially for their clarifications of historical context and religious concepts from Chabad Hasidism.
Click here to download a PDF of this text and its translation
III
קײנער אין שטאָט געדענקט ניט גענױ, װי דאָס איז פֿאָרגעקומען, כאָטש כּמעט אַלע זײַנען געװען ניט נאָר לעבעדיקע עדות, נאָר אױך אָנטײל־נעמערס פֿון דעם דאָזיקן אומגעװײנלעכן געשעעניש. ניט קוקנדיק אױף דעם, אָדער דווקא מחמת דעם, װאָס דאָס דאָזיקע געשעעניש האָט אַזױ אױפֿגעבראַכט גאַנצע שטעט, האָבן זיך דערנאָכדעם אַלע, װי פֿון אַ חלום, אױפֿגעכאַפּט, זיך מיט גרױס מי געקענט דערמאָנען דאָס איבערגעלעבטע. דער הױפּט האָט דאָס, דאַכט זיך, ניט לאַנג פֿאָרגעקומענע – שױן באַלד אױסגעזען װי אַ װײַטע, אַלטע לעגענדע, װאָס האָט שױן קױם פֿאַרמאָגט װעלכע ס׳איז קאָנטורן פֿון אַ פֿאַקטיש לעבעדיקער מעשׂה. און די פֿאַרגאַפֿטע פֿאַנטאַזיע האָט זיך געװאָרפֿן אין דערמאָנונג־קראַמפֿן און ניט־װילנדיק פֿאַרפֿלאָכטן געשעענע און אויסגעטראַכטע איבערלעבונגען. נאָר אַלע געדענקען מער אָדער װייניקער דײַטלעך פֿאָלגנדיקס:
באַלד נאָכן גרױסן שבת איז חיים אַהײמגעפֿאָרן. אַ קורצע צײַט נאָך דעם (קײנער װײס ניט גענױ װען) האָט מען שױן חיימען ניט דערקענט. ער איז אײגנטלעך ניט אַן אַנדערער געװאָרן, נאָר דאָס שטענדיקע פֿײַער אין אים האָט פֿאַרבלענדנדיק העל אױפֿגעפֿלאַקערט. די אומדערטרעגלעכע, כאָטש אַפֿילו לאַנג דערװאַרטע עליה איז איבער זײַן נשמה געקומען. דאָס לעבן אין און אַרום אים האָט זיך אַנטבלױזט אין זײַן אומגעהײַערער נאַקעטער גאַנצקײט. ס׳איז אַראָפּגעפֿאַלן פֿון דער װעלט דער שטענדיקער שײַן פֿון כּלומרשט טױטער באַזונדערקײט. װערטער, אותיות, געשטאַלטן, װירקונגען, געשעענישן – אַלץ איז געװאָרן אומדערטרעגלעך דורכזיכטיק. װוּהין נאָר ער האָט זײַן בליק געװענדט – האָט זיך אָנגעהױבן װי רױך צעגײן דער לעבנס־נעפּל פֿון דעם גאַנצן װעלטפֿאַרנעם, װעלכע איז דאָך טאַקע נאָר דער חיות־אלקות. ער האָט זיך אַפֿילו ניט אָפּגעשטעלט בײַ דער לעצטער קלײנער פּשרה, װעלכע לאָזט נאָך װעלכע ס׳איז װעלט־אָרדענונג. האָבן שױן די חבדישע תּורות פֿון זיך אַלײן אַראָפּגעװאָרפֿן די סאַמע דינסטע װערטער־שאָלעכץ און אַנטפּלעקט זייער פֿאַרבלענדנדיק העלן ליכטקװאַל. אַזױ האָט טאַקע אַלץ, װאָס איז געקומען אױף זײַנע ליפּן אָדער זיך אין אים אָנגערירט, אָנגעהױבן צו לײַכטן און צו גליִען.
חיים האָט זיך אױסערלעך ניט געענדערט. ער האָט נאָר אױסגעזען פֿײַערלעך רויִק און גליִענדיק שטיל. פֿון זײַן גאַנצער מעכטיקער פֿיגור, פֿון זײַנע פֿאַרקלערט־לײַכטנדיקע אױגן, פֿון זײַן שטענדיק הײסן אָטעם, פֿון דעם שטיל־גליִענדיקן ציטער, װאָס האָט זיך אױסגעגאָסן ביז אױפֿן לעצטן קנײטש פֿון זײַן קאַפּאָטע – פֿון אַלץ אין אים האָט געװײעט די פֿײַערלעכע רו פֿון אַן אינערלעך גײַסטיקער באַנומענקײט. אױף אַלץ און אַלעמען האָט ער געקוקט מיט אָפֿענע, נאָר ניט־זעענדיקע אױגן, װעלכע האָבן טאַקע דערפֿאַר גאָרנישט ניט געזען, װײַל זײ האָבן שױן גאָר אַלץ געזען. דער כּלומרשטיקער שײַן האָט שױן גאָרניט פֿאַרדעקט. אױף זײַנע ליפּן האָט אָנגעהױבן לײַכטן עפּעס אַ מאָדנער שמײכל. אָנגעהױבן האָט זיך דער שמײכל עפּעס באַלכסונדיק־פֿאַרחלשט אין דעם רעכטן װינקל פֿון זײַן מױל און זיך באַלד מיט אַ ברען פֿאַרלױרן אין דער טיף פֿון דער שװאַרצער באָרד. אַזױ אַרום האָבן זיך קױם־קױם באַװיזן די ווײַסע פֿאַרחלשטע ציין. איז שױן ניט נאָר דער געזיכטס־אױסדרוק, נאָר אָט דער שמײכל אַלײן האָט אַרױסגעװיזן עפּעס אַן אַנטציקנדיקע פֿאַרפֿאַלנקײט און מאוימדיק הױלע, מסירת־נפֿשדיקע נאַקעטע אַנטשלאָסנקײט.
האָט זיך טאַקע נאָר געװאָרפֿן אין די אױגן זײַן אױפֿפֿירונג. אַ שטענדיק שטורמישער איז ער עפּעס געװאָרן אַזױ מאָדנע קאָנצענטרירט און שטיל־שװײַגנדיק – עפּעס אַ פֿאַרגאַפֿטע דבֿקות־שטילקײט האָט אײַנגעזאַפּט זײַן שטורמישן אומרו. פֿון ליובאַװיטש זײַנען אָנגעקומען פֿרישע כּתבֿים פֿון די לעצטע רבינס מאמרים, װעלכע חיים האָט אָבער ניט געחזרט, װי אַלע מאָל, פֿאַרן עולם. אַלץ זעלטענער האָט מען אים געזען אױף חבדישע יומא־דפּגראס און חסידישע נעכטלעך, וועלכע זײַנען אין גיכן, ווי ער, פֿאַרגאַפֿט אַנטשװיגן געװאָרן. ניט װאָס ער איז פֿון מענטשן געלאָפֿן אָדער זיך װיפֿל ס׳איז אָפּגעזונדערט, נאָר װען ער איז געשטאַנען צװישן עולם, האָבן אַלע ציטעריק געפֿילט זײַן פֿאַרגאַפֿטע דבֿקותדיקע אָפּגעטראָגנקײט. די ערשטע טעג האָבן זיך חסידים נאָך דרך־ארצדיק געגלײַכװערטלט, מיט דער חבדיש העזהדיקער אױפֿגעבונדנקײט.
– חיים טרינקט משקה אין עולמות־העליונים...
– חיים זוכט שױן אַ ביסעלע ספּירט פֿון יין־המשומר...
– ער דראַפּעט זיך שױן העכער פֿון די עולמות־העליונים...
אַנדערע האָבן געלאָזט אין גאַנג חיימס װערטער:
– „גחלים לוחשות“ פֿונעם „קאַלכאױװן“...
עלטערע חסידים האָבן זיך פֿון אָנהײב אָן באַצויגן מיט אַן אינערלעכן חשד צו חיימס נײַער אױפֿפֿירונג און זיך אָנגעהױבן באַלד פֿון אים צו דערװײַטערן. אין זײַן נײַעם דרך האָט חיים ניט נאָר ניט געפֿרעגט דעם רבין אָדער זיך מיט אים אַן עצה געהאַלטן, נאָר ער האָט אַפֿילו עפּעס װי פֿאַרגעסן, אַז ס׳איז פֿאַראַן אַ רבי אױף דער װעלט. עלטערע חסידים האָבן אױף אים געקוקט מיט דער זעלטזאַמער מינע, װאָס האָט װי געהײסן: מיר האָבן שױן לאַנג געװוּסט, אַז מיט אים װעט זיך גלאַט ניט ענדיקן. זײ האָבן מער געפֿילט, װי פֿאַרשטאַנען, אַז די נײַע כװאַליעס פֿון חיימס התלהבֿות װעלן ניט צעברעכן, נאָר פּשוט פֿאַרפֿלײצן די אײַזערנע זײַלן פֿון דער חבדישער װעלט, די טױזנט־יאָריקע אייביקע זײַלן פֿון תּורה און ייִדישקײט, װעלכע חבד האָט נאָר אױף זײַן שטײגער באַנײַט און באַלױכטן. פֿון חיימס נײַער אױפֿפֿירונג האָט זיך געטראָגן עפּעס אַ ניט־ייִדיש פֿאַרפֿירערישער ברען פֿון אַ לחלוטין ניט־אײַנגעהאַלטענער, סטיכיש פֿאַרפֿלײצנדיקער עליה.
אַחוץ דעם איז בײַ עלטערע חסידים נאָך צו פֿריש געװען אין זכּרון די מעשׂה פֿון דעם סטאַראָשעליער. דעם אַלטן רבינס אַ תּלמיד, האָט דער סטאַראָשעליער כּמעט מיט דער זעלביקער מסירת־נפֿשדיקער אַנטשלאָסנקײט, װי חיים גראַװיצער (כאָטש אַפֿילו אױף אַן אַנדער אופֿן), דערזען און אָנגעצונדן אין זיך דאָס גרױסע חבדישע ליכט פֿון געטלעך־פּשוטער שׂימחה און אױפֿגעהױבענער התלהבֿות. טאַקע נאָר אַרױס פֿון די כּלים אין אמתן ביטול צו אלקות. אַזױ האָט זיך טאַקע נאָך דעם אַלטן רבינס הסתּלקות די חבדישע װעלט כּמעט געשפּאָלטן: אַנדערע זײַנען געפֿאָרן צום מיטעלן רבין און אַ טײל חסידים האָבן זיך געצױגן נאָך דעם סטאַראָשעליער. די חבדישע װעלט האָט זיך שטאַרק אַ װאַקל געטאָן. אין דער לופֿט האָט זיך שױן אַ ריח פֿון מחלוקת געטראָגן. דער שׂטן װאַרט דאָך און לעכצט נאָך װאַקלעניש פֿון גרױסע נשמות... ס׳האָט געדױערט אַ שטיקל צײַט און חסידים זײַנען גענוג אױסגעשטאַנען, ביז מ׳האָט װידער אױפֿגעשטעלט די גאַנצקײט פֿון דער חבדישער װעלט אונטער דער פֿירונג פֿונעם מיטעלן רבין. עלטערע חסידים האָבן טאַקע איצט מיט גרױס זאָרג געקוקט אױף דער נײַער פֿאַרפֿלײצונגס־סכּנה פֿון דעם גראַװיצער.
מ׳דערצײלט, אַז נחום דער אַלטער שוחט האָט זיך טאַקע אײַנגעשטעלט און נאָך געפּרוּווט חיימען איבעררײדן. אײנער פֿון די עלטערע זקנים, װאָס זײַנען נאָך געפֿאָרן צום אַלטן רבין זכרונו לבֿרכה, איז נחום דערצו געװען אַ „שאַרפֿע יאַרמלקע“. עטלעכע און זיבעציק יאָר אַלט, האָט נאָך בײַ אים די האַנט ניט געציטערט און ער האָט זיך נאָך אױסגעצייכנט צװישן ייִנגערע שוחטים. װי אַנדערע עלטערע חסידים, האָט ער מיט שרעק צוגעקוקט, װי מאוימדיק ס׳װאַקסט אין חיימען די פֿאַרפֿלײצנדיקע התלהבֿות, װאָס צינדט אָן און פֿאַרכאַפּט נײַע מוחות און הערצער. באַזונדערס האָט ער זיך דערשראָקן, װען אַפֿילו אײניקע עלטערע חסידים האָבן נישט געקענט בײַשטײן און האָבן זיך געלאָזט פֿאַרפֿלײצן פֿון דעם שטיל־גליִענדיקן שטראָם. איז ער שױן אײן מאָל אין בית־המדרש צוגעגאַנגען צו חיימען, האָט אים אַנידערגעלײגט די האַנט אױף די פּלײצעס און אַ זאָג געטאָן:
– דו װילסט טאַקע, חיים, גאָר װי אליהו הנבֿיא אַ לעבעדיקער אױפֿן הימל אַרױף. נאָר צײַט אליהו הנבֿיא האָט עס קײנער ניט געװאָלט נאָכטאָן. אַפֿילו דער בעל־שם, זכרונו לבֿרכה, האָט זיך דאָס ניט געקענט פֿאַרגינען. װאָרעם ניט דאָס איז דער רצון־הבורא, אַז װעלטן זאָלן זיך דערזען און פֿאַרשװינדן. בײַ דער העכסטער מדרגה דאַרף מען דאָך ערשט האָבן תּורה־ומיצוות, קײן שפּרענקעלע אױף דער װעלט טאָר מען ניט פֿאַרגעסן – נחום די שאַרפֿע יאַרמלקע האָט דעם קול אױפֿגעהױבן און האָט זיך דאָס אַ װאָרף געטאָן – נאָר דער נחש־הקדמוני, די גיפֿטיקע שלאַנג פֿון דער נשמה גײט נאָך כּלומרשט װײַטער פֿון דעם רצון־הבורא. אָט דאָס איז די תּקיפֿות פֿון דער סיטרא־אַחרא. װאָס קלערסטו זיך? דו מײנסט אין דער אמתן, אַז דו װעסט זיך לאַנג רבקען. אַפֿילו דער סטאַראָשעליער איז דאָך אַזױ װײַט ניט געגאַנגען. און דערצו...
Excerpt from Volume I, Chapter 3: The Great Conflagration 2 2 The chapter title here is based on the heading that appears in Shlonsky’s Hebrew translation of Chaim Gravitzer—there are no chapter titles in the Yiddish edition of the novel’s first volume.
No one in town remembers exactly how it happened, even though almost everyone not only witnessed, but indeed participated in the extraordinary occasion. Despite or perhaps because of the fact that the event upset entire cities, the population woke up afterwards as if from a dream, and had to strain to remember what they had experienced. Even when they were still fresh, the events quickly took on the sheen of ancient legend, with few of the markers of an actual happening. Anyone racking his brains for the memory found that his bewildered imagination unintentionally intertwined reality with fantasy. But everyone remembered the following, in more or less detail:
Chaim returned home soon after the previous momentous Sabbath. Shortly thereafter (no one remembers exactly when the shift happened), he was beyond recognition. He had not in fact transformed—but his usual fire flared up to new heights. A long-awaited yet unbearable ascent overtook his soul. The life in and around him revealed itself in its prodigious, naked totality. The sterile veil of separateness fell away from the world. Words, letters, shapes, effects, events—they all became unbearably transparent. Anywhere he turned his gaze, he saw the material world melting into living smoke—the very manifestation of divine vitality. He did not stop at even the smallest compromise which would have allowed an ordered world to endure. The teachings of Chabad threw off every last scrap of their verbal husk, revealing themselves to be blinding fountains of light. Indeed, any word that came to Chaim’s lips, anything that came into contact with him began to shimmer and glow.
Externally, Chaim had not changed. But he glowed with solemn, taciturn serenity. His mighty figure, his pensive, luminous eyes, his hot breath, the subtle tremor that radiated outward to the last fold of his caftan—every one of his features proclaimed the solemn tranquility of spiritual thrall. He looked at everything and everyone with open, unseeing eyes, which perceived nothing because they had already perceived everything. The light of illusion no longer obscured anything. An outlandish smile kindled on his lips, flickering at the right-hand corner of his mouth and flaring diagonally downward to extinguish in the depths of his black beard. His white teeth glinted from their hiding place, revealing their owner’s enraptured desolation and his naked, deadly determination.
His behavior had changed noticeably. Habitually stormy, he suddenly became tight-lipped and focused, as if his restiveness had been swallowed up by his devotion. Fresh transcriptions of the Rebbe’s newest sermons arrived from Lubavitch, but Chaim did not declaim them before an audience the way he would have in the past. He was seen less and less often at Chabad festivals and evening celebrations, which soon, like Chaim himself, fell ecstatically silent. It’s not that he fled from human contact or held himself aloof—merely that when he was out in public, his overwrought fervor was evident to everyone. At first, other men teased him with the audacious informality habitual among Chabadniks—though they were careful never to show disrespect.
“Chaim’s been drinking the vodka of the upper spheres–”
“Chaim’s on a quest for the wine that’s being stored for the Messianic feast–”
“He’s scrambling up even beyond the upper spheres . . . ”
Others picked up on Chaim’s own words—“The ‘glowing coals’ of the ‘lime kiln’ . . . ” 3 3 “The glowing coals”: a reference to a sermon which Chaim delivers in the previous chapter. “The lime kiln”: a Midrashic or Talmudic reference, and the nickname by which the other Hasidim refer to Chaim due to his fiery nature and willingness to confront the Rebbe.
The older men were immediately suspicious of Chaim’s transformation, and distanced themselves however they could. Not only did Chaim not seek the Rebbe’s advice about his new approach—it was as if he had altogether forgotten that the Rebbe existed. The older men looked askance at Chaim, as if to say, “We’ve always known that he’d come to a bad end.” They sensed rather than understood that Chaim’s newest waves of ecstasy would not shatter but flood the iron pillars of the Lubavitcher world, the millennia-old pillars of Torah and Jewishness, which the Chabad movement had renewed and illuminated in its own way. Chaim’s recent behavior radiated a beguiling zeal that seemed somehow foreign to Judaism—it was as if he were being borne aloft on an ascending wave that was utterly uncontained, like a natural disaster.
Besides, the story of the Strashelyer renegade 4 4 The Strashelyer Rebbe, Aharon HaLevi Horowitz of Strashelye (1766-1828), was a student of the Alter Rebbe (Shneur Zalman of Liady, 1745-1812), the founder of the Chabad-Lubavitch dynasty. Reb Aharon HaLevi Horowitz was a contender for succession to leadership of the Chabad-Lubavitch movement after the death of the Alter Rebbe. was still fresh in the minds of the older generation. The Strashelyer, the Alter Rebbe’s student, had identified and cultivated in himself the very same radiance, unique to Chabad, which combined joy, divine simplicity, and exaltation—with the same devoted determination that Chaim Gravitzer was demonstrating now, although in a different style. Both of them were intent on transcending all earthly containment for the sake of complete surrender to divinity. And that’s how the Chabad movement was almost torn in two after the death of the Alter Rebbe: some of the Hasidim joined the Miteler Rebbe, and some followed the Strashelyer. The world of Chabad wobbled on its axis, and schism was in the air. After all, Satan is watching, waiting to leap upon great souls in their moments of vacillation . . . It took time, and the Hasidim had to endure a fair amount of suffering, before the Chabad movement was ultimately restored to wholeness under the leadership of the Miteler Rebbe. So the older Hasidim were justifiably wary of Gravitzer and the potential risks he posed.
They say that Nochem the Ritual Slaughterer took a chance and tried to talk Chaim down. Nochem was an elder who still remembered the trips to the Alter Rebbe, of blessed memory. He was known as “the Sharp Yarmulke.” He was in his seventies, yet could still hold his own against the younger ritual slaughterers when it came to the steadiness of his hand. Like the other elders, he looked on with trepidation as Chaim’s flood of zeal swelled ominously, sweeping up anyone in its path. He became especially perturbed when he saw that even a few of the older Hasidim could not hold their ground, and succumbed to the glowing stream of Chaim’s charisma. So one day in the synagogue, Nochem approached Chaim, put an arm around his shoulders, and began, “Well now Chaim, I can see that you’re trying to ascend to Heaven in a fiery chariot like Elijah the Prophet. But no one else has ever tried to imitate Elijah’s feat. Even the Ba’al Shem Tov, of blessed memory, did not allow himself that indulgence. 5 5 This refers to a story circulated in Chabad Hasidism in which the Baal Shem Tov says he could ascend to heaven alive like the prophet Elijah, but prefers that his body “return to dust.” This is understood as an affirmation of the spiritual advantage of being rooted in the earth, in this world, rather than seeking to escape it into ecstasy. (Thank you to Eli Rubin for contributing this footnote.) It’s not the will of the Creator that worlds should appear and disappear just so. Even the highest spiritual plane rests on Torah and the Commandments—let alone our world! We dare not forget a single jot or tittle. Only the Primordial Snake—” Nochem the Sharp Yarmulke emphasized his words with a broad gesture “—the poisonous snake that lies curled up in the soul—tries to outstrip the will of the Creator. That’s the stratagem of the Other Side, the Forces of Evil. What’s come over you? Do you really think you’ll be permitted to lord it over a rebbe’s court for long? Even the Strashelyer didn’t go that far. 6 6 The Strashelyer Rebbe did in fact establish his own court and successfully attracted a following, but only after his own Rebbe had passed away—a trajectory that’s very different from the brazenness displayed by Chaim here. (Thank you to Eli Rubin for contributing this footnote.) And besides—”
Linocut: Shlomo Yudovin
נחום האָט זיך אין מיטן אָפּגעשטעלט. ער האָט פּלוצעם באַמערקט, אַז חיים הערט אים ניט, אָדער, ריכטיקער, חיים הערט אין זײַנע װערטער עפּעס לחלוטין ניט דאָס, װאָס ער נחום װיל זאָגן. עפּעס װי פּלוצעם האָט נחום דערזען חיימס אָפֿן, אומגעװײנלעך ליכטיק פּנים. האָט ער, נחום, שױן דערפֿילט, אַז די האַרבסטע װערטער צעגײען זיך אין דער שטיל גליִענדיקער גאַנצקײט פֿון חיימס התלהבֿות, װי שטיקער אײַז אין אַ פֿײַער־אָפּגרונט.
– נחום! טו נאָר אַ רעכטן קוק, האָט חיים צו אים געזאָגט, שטראַלנדיק מיט זײַן פֿאַרחלשטן װוּנדער־שמײכל, – װעסטו שױן דערזען און דערהערן, אַז ס׳איז טאַקע גאָר „אין עוד מלבֿדו“. הערסט, אין עוד מלבֿדו – ניטאָ גאָרנישט אַחוץ אים! ס׳איז אַזױ גרינג אױפֿהײבן און אױסלײזן אַלע װעלטן. מ׳טאָר אַ רגע ניט פֿאַרלירן. ס׳שײַנט דאָך שױן אומעטום דאָס אײביקע ליכט פֿון אין עוד מלבֿדו. נחום, טו נאָר איין רעכטן קוק...
ס׳איז שױן אַזױ מאָדנע, אַז נחום די שאַרפֿע יאַרמלקע שטײט גאָר אַ צעמישטער. דאָס האַרץ האָט בײַ אים פּלוצעם פֿאַרחלשט. עפּעס אַ פֿאַרפֿלײצנדיקע מתיקות האָט אים אַרומגענומען און מאָדנע אָפּגעשװאַכט. װאָס טוט זיך עס דאָ? חיימס אָפֿענע אױגן קוקן אים גלײַך אין דער נשמה אַרײַן און די רײד חיימס דרינגען עפּעס אַלײן אַרײַן אין די ציטעריקע טיפֿענישן – װעקן, ציִען, ציִען... אַזױנס האָט ער, נחום, געפֿילט, װען נאָך אַ זעכצן־יאָריקער ייִנגל האָט ער צום ערשטן מאָל געהערט חסידות פֿון דעם אַלטן רבין, זכרונו לבֿרכה. אפֿשר װאָלט ער טאַקע געבליבן בײַ חײמען אַ װײַלע – נאָר אױף צו זען... װאָס? נחום האָט זיך שױן טאַקע גאָר דערשראָקן פֿאַר זיך, דערפֿילנדיק עפּעס פֿאַרפֿלײצנדיקס, פֿאַרכאַפּנדיקס... נאָר דווקא די ציִענדיקע מתיקות, די פֿאַרפֿלײצונג־געפֿאַר האָבן געװעקט בײַ אים אַ חשד פֿון סיטרא־אַחרא און אַרױסגערופֿן אין אים די מסירת־נפֿשדיקע איבערגעגעבנקײט פֿון אַן אַלטן חסיד, װאָס שטײט אױף דער װאַך פֿון די אײַזערנע חסידישע יסודות. האָט ער זיך האַסטיק אַ קער געטאָן און זיך געלאָזט לױפֿן פֿון בית־המדרש. ער איז געלאָפֿן, ניט אומקערנדיק אַפֿילו אײן מאָל דאָס פּנים... מ׳זאָגט, אַז ניט פֿאַרגײענדיק אַפֿילו אַהײם, האָט ער לױפֿנדיק פֿון בית־המדרש זיך געלאָזט גלײַך צו פֿוס אין ליובאַװיטש.
טאַקע, װער ס׳האָט זיך נישט געשטעלט חײמען אױפֿן װעג, דער האָט ניט געקאָנט בײַשטײן. אונטער די אױגן האָט מען נאָך שטאַרק געקענט צװײפֿלען, חקרנען, מורא האָבן, איבערקלערן. דערזעט מען אָבער חײמען – װערט מען שױן אָן װערטער אַנטציקנדיק שטיל און נשמהדיק פֿאַרגאַפֿט פֿון דעם שטיל גליִענדיקן ציטער, װאָס האָט געװײעט אַפֿילו פֿון דעם לעצטן קנײטש אין זײַן ברײטן שװאַרצן גאַרטל. װי אַזױ איז דאָס געשען? פֿאַר װאָס און װי אַזױ כאַפּט זיך דאָס אױף פּלוצעם בײַ יעדן װי פֿון יענער זײַט נשמה די שטענדיק אײַנגעדרימלטע, מאוימדיק פּשוטע שׂימחה, װאָס מאַכט דעם מענטשן און אַלץ אַרום אים אַזױ אַנטציקנדיק שטיל און ליכטיק? ס׳פֿאַלט גאָר קײנעם ניט אײַן זיך די דאָזיקע פּשוטע פֿראַגן צו שטעלן. דער שטיל גליִענדיקער שטראָם פֿון מאוימדיק פּשוטער התלהבֿות האָט שױן די נשמה עפּעס װי פֿון אינעװײניק דורכגעדרונגען. נאָך עד־היום, אַז מ׳דערמאָנט זיך, הערט מען זיך נישט אױף צו װוּנדערן, פֿאַר װאָס האָט מען זיך דאַמאָלס אַזױ װײניק געװוּנדערט. ס׳האָט זיך יעדן געדוכט, אַז ער איז פּשוט געקומען צו זיך, אין די לחלוטין אָפֿענע היכלות פֿון דער אייגענער נשמה.
צום אָנהײב פֿון יענער צײַט האָט זיך חײם אײן מאָל נאָך מעריבֿ געזעצט מיטן עולם צום טיש אױף אַ חסידיש ביסל בראָנפֿן. װי אַלע מאָל, האָט מען געבראַכט רײנעם ספּירט. מ׳האָט שױן אָנגעגאָסן פֿולע גלעזלעך. נאָר אײדער מ׳האָט נאָך צײַט געהאַט אַ ברכה אױף דעם בראָנפֿן צו מאַכן, איז דער גאַנצער עולם פֿאַרגאַפֿט אַנטשװיגן געװאָרן. אין אײן רגע האָט זיך דער שטיל גליִענדיקער ציטער אױף אַלעמען צעגאָסן. חײם האָט אָנגעהױבן מיט דעם שטענדיק פֿאַרחלשטן שמײכל צו ריידן װעגן דעם ענין פֿון „אין עוד מלבֿדו“. איז אָבער מערקװירדיק, אַז קײנער געדענקט הײַנט נישט זײַנע מאמרים פֿון יענער צײַט, װעלכע האָבן דאָך דאַמאָלס אַלעמען אַזױ אױפֿגעבראַכט. מ׳געדענקט נאָר, אַז די סאַמע פּראָסטע סקאַרבאָװע װערטער פֿון חסידות האָבן דאַמאָלס בײַ חײמען אָנגעהױבן גאָט װײס װי אַזױ צו לײַכטן און צו גליִען. ס׳איז רעכט צו זאָגן, אַז טאַקע נאָר דאַמאָלס האָט מען זוכה געװען צו זען, װאָס הײסט אין עוד מלבֿדו. אַלץ און אומעטום איז גאָט. האָבן שױן אַלע ממש דערפֿילט די גאַנצע מאוימדיקע פּראָסטקײט פֿון אָט דעם גליִענדיקן אמת, די אומדערטרעגלעך קלאָרע שׂימחה. און מיט יעדן װאָרט חײמס װאַקסט די כּלות־הנפֿשדיקע פּראָסטקײט, אין װעלכער ס׳צעגײען אָרט און צײַט. האָט שױן קײנער לחלוטין ניט באַמערקט װי לאַנג חײם האָט גערעדט. נאָר עפּעס װי אין מיטן די רײד האָט חײם אױפֿגעהױבן זײַנע אָפֿענע אױגן צו די פֿענצטער און געזאָגט:
– די נאַכט גײט שױן אױס... און די זון גײט אױף אין דעם תּשוקה־געזאַנג פֿון אין עוד מלבֿדו... לאָמיר, ייִדן, גײן אין װאַסער...
מ׳האָט זיך שטיל אױפֿגעהױבן פֿון טיש, אױף װעלכן ס׳זײַנען נאָך געשטאַנען אומבאַרירט די אָנגעגאָסענע גלעזלעך ספּירט. און װען מ׳איז אַרױס אױפֿן גאַס, האָט שױן טאַקע אָנגעהױבן באַגינען. די ערד איז געלעגן פֿאַרחלשט. אָן װערטער און באַװעגונג. און אין חלל האָבן בלאַסע באַגינען־שטראַלן געפֿלאָכטן אַ תּשוקה־געזאַנג פֿון דער אױסגײענדיקער שטילקײט:
– און עוד מלבֿדו!...
האָט זיך אָט װאָס געטראָפֿן. שבת אין דער פֿרי נאָכן דאַװנען, װען אַלע האָבן זיך שױן אָנגעהױבן פֿונאַנדערגײן, איז חײם נאָך געשטאַנען דבֿקותדיק אומבאַװעגלעך אין זײַן װינקל, װוּ ער האָט געדאַװנט. ער איז געשטאַנען מיטן פּנים צו דער װאַנט, דעם טלית איבערן קאָפּ, נאָר די פּלײצעס אונטערן טלית האָבן שױן גליִענדיק געציטערט. האָבן זיך פֿון דעם װינקל געטראָגן מאוימדיק זיסע קלאַנגען. חײם האָט מיט אַ מאָדנער מתיקות תּפֿילהדיק פֿאַרגאַפֿט געזונגען. איז שױן װײַטער דאָס זעלבע. קײנער געדענקט הײַנט נישט יענע װוּנדער־ניגונים. מ׳געדענקט נאָר, אַז זײ האָבן זיך װי אַ גליִענדיקע פֿרײד אין דער נשמה געגאָסן. האָבן שױן ניט נאָר חסידים, נאָר דער גאַנצער עולם (פּשוטע קרעמערס, בעלי־מלאָכה, סתּם בעלי־בתּים) האָט דערהערט אין זיך דעם תּשוקה־געזאַנג פֿון אין עוד מלבֿדו. טאַקע יעדער האָט געפֿילט די זעלטן פּשוטע גרינגקײט פֿון דער אמתער התעלות.
און אַז דער עולם איז געקומען דעם זעלבן שבת פֿאַר נאַכט צו מינחה, האָט מען געטראָפֿן חײמען נאָך דאַװנענדיק אין דעם זעלבן װינקל, װוּ מ׳האָט אים אין דער פֿרי געלאָזן. ער איז נאָך אַפֿילו געשטאַנען אין דער זעלבער דבֿקותדיק אומבאַװעגלעכער פּאָזע, װי אין דער פֿרי: מיטן פּנים צו דער װאַנט, דעם טלית איבערן קאָפּ, שטיל צוקנדיקע פּלײצעס. נאָר די מאוימדיקע מתיקות פֿונעם זינגען איז שױן געװאָרן טאַקע ממש אומגעהױער.
אַ לאַנגע צײַט שפּעטער האָבן זיך אײניקע חבדניקעס געפּרוּווט אױף זײער שפּראַך און שטײגער אױסטײַטשן די הױכע מדרגה פֿון יענעם זינגען. דאָס איז אַ געזאַנג, פֿלעגט מען דערנאָכדעם פּרוּוון זאָגן, פֿון אַ נשמה װאָס דערהערט אין זיך די אמת ליכטיקע אױס־נשמה. אױס־נשמה און נשמה לײַכטן אײנע אין דער אַנדערער און װערן גלײַך בטל אין אלקות. נײן, ניט דאָס, ניט דאָס! ס׳איז נאָך העכער פֿון אַהבֿה־רבה בתּענוגים. דאָס איז אַ געזאַנג פֿון די באַשאַפֿענע װעלטן, װעלכע דערהערן אין זיך אלקות, גלײַך װי זײ װאָלטן נאָך גאָר ניט באַשאַפֿן געװאָרן. באַשאַפֿן און ניט באַשאַפֿן געװאָרן – בײדע זײַנען באַזונדער און פֿאַראייניקט אין אלקות. דאָס באַהעפֿטעניש פֿון „זײַן“ און „ניט־זײַן“, פֿון „יש“ און „אַין“ אין דעם אור־אין־סוף. דאָס „פֿאַראַן“ און דאָס „ניטאָ“ פֿון דעם כּלומרשטיקן שײַן, קודם־הצימצום און לאַחר־הצימצום – לײַכטן אײנע אין די אַנדערע און װערן בטל אין עצמות־אלקות...
נאָר אָט די אַלע פֿאַרשפּיצטע רײד קענען ניט אַרױסגעבן דעם טעם פֿון אַ געזאַנג, װאָס איז העכער פֿון יעדן װאָרט און נאָמען. שױן בעסער רעדט נישט, זאָגט נישט קײן אײנציק װאָרט. קײן אײנציק װאָרט! די שׂימחה איז דאַן אין בית־המדרש געװען גרױס, אומגעהײַער גרױס. אַלע זײַנען פֿאַרגאַפֿטע און בלאַסע געשטאַנען, ניט אַראָפּנעמענדיק קײן אױג פֿון דעם גליִענדיקן װינקל. װאָס מער ס׳ברענט, אַלץ מער הײבט עס ערשט אָן צו ברענען, אַלץ מער װערט עס ניט אױסגעברענט. האָט זיך שױן דער שטיל גליִענדיקער ציטער איבער דער גאַנצער שול צעגאָסן. װי אַנטציקט־דערשראָקענע קינדער האָט מען זיך אײנע צו די אַנדערע געטוליעט און שטילערהײט געשעפּטשעט:
– חײם גראַװיצער, חײם גראַװיצער...
און ערשט שפּעט אין אָװנט, שבת צו נאַכטס, װען אין גאַנץ שטאָט האָבן שױן לאַנג װאָכעדיקע פֿײַערלעך געברענט, האָט זיך חײם עפּעס װי פּלוצעם אומגעקערט מיטן פּנים צום עולם. אַ טשיקאַװע זאַך – מ׳געדענקט דאָס נאָך װי הײַנט. מיט אַנטציקטער געלאַסנקײט האָט חײם אַראָפּגענומען און צונױפֿגעלײגט דעם טלית. און כאָטש אױפֿן שטיל פֿלאַקערנדיקן פּנים האָט נאָך געגליט דער פֿאַרחלשטער שמײכל, האָט ער דאָך אַזױ געשיקט אָנגעטאָן דאָס היטל אױף דער יאַרמלקע און דעם שבת־אייבערמאַנטל אױף די פּלײצעס. און קוקנדיק אױף אַלץ און אַלעמען מיט ליכטיק־אָפֿענע, נאָר ניט־זעענדיקע אױגן, האָט ער דבֿקותדיק לאַנגזאַם מיט פֿאַרגאַפֿט־זיכערע טריט דעם בית־המדרש פֿאַרלאָזן.
זײַנען אַלע נאָך אַ לאַנגע צײַט נאָך דעם פֿאַרגאַפֿטע און בלאַסע אין שול געשטאַנען. ס׳האָט זיך ניט געװאָלט איבעררײַסן די העל גליִענדיקע שטילקײט. מ׳האָט זיך נאָך אַלץ װי אַנטציקט־דערשראָקענע קינדער אײנע די אַנדערע אָנגעקוקט.
– װאָס זאָגסטו, װאָס זאָגסטו?...
–חײם גראַװיצער!...
Nochem broke off mid-sentence. He had suddenly noticed that Chaim wasn’t listening, or more accurately, Chaim was taking his words quite differently than he intended. Nochem took another look at Chaim’s frank, shining face and understood that no matter how harshly he spoke, his words would melt in the quiet glow of Chaim’s zeal, like shards of ice thrown into a firepit.
“Nochem!” cried Chaim, beaming at him. “If you open your eyes, you’ll see that truly, eyn oyd milvadoy. Do you hear me? Eyn oyd milvadoy—nothing exists aside from Him! It’s so easy to uplift and redeem all the worlds. We mustn’t lose a single moment. Behold, the eternal light of eyn oyd milvadoy already permeates everything. Nochem, just open your eyes . . . ”
This was so strange that even Nochem the Sharp Yarmulke was left bewildered. He suddenly felt faint. A wave of otherworldly sweetness overtook him, and his muscles went limp. What was going on? Chaim’s wide eyes were looking straight into his soul, and his words made their way into its trembling depths—awakening, coaxing, beckoning . . . Nochem had felt the same way at age sixteen, when he first heard the Alter Rebbe, of blessed memory, speak. Maybe he would join Chaim’s followers for a while, just to see . . . Oh! Nochem was frightened of his own reaction. For a moment, he had been flooded with fascination. But it was precisely this seductive sweetness that aroused Nochem’s suspicion that something demonic was at play. He was, after all, a lifelong Hasid, deeply devoted to standing guard over the iron foundations of the Hasidic way. So he spun around and fled from the synagogue without looking back once. They say that he didn’t even stop at home, but set out immediately for Lubavitch.
Indeed, anyone who crossed paths with Chaim could not withstand his powers. Behind his back, it was possible to reflect, doubt, rationalize, reject. But in a face-to-face encounter with Chaim, all such defenses melted before the quiet trembling radiance which emanated from his entire being, down to the smallest crease in his wide black belt. How was it possible? Why was it that Chaim’s presence awakened the hidden side of each person’s soul, called forth a slumbering, astonishingly simple joy that had the capacity to enrapture both the human spirit and its surroundings?
It did not occur to anyone to pose this simple question. The stream of glowing exaltation seemed to penetrate every soul from the inside out. Today when people talk about what happened, they wonder now why they wondered so little back then! But at the time, it simply seemed that each person had come into his own—had taken up residence in the wide-open palaces of his own soul.
Toward the beginning of that period, one day after the evening service, Chaim sat down with the congregation to make a toast in the Hasidic fashion. As always, pure vodka was the drink at hand. Everyone had a full snifter. But before there was time to say a blessing over the liquor, the crowd fell into a deep silence. The glowing wave poured down over all the assembled. Wearing his otherworldly smile, Chaim began speaking on the matter of eyn oyd milvadoy.
Curiously enough, no one today remembers his sermons from that time, which had such a cataclysmic effect. What everybody does remember, though, is that somehow the simplest, most axiomatic words in the Hasidic lexicon glowed when Chaim uttered them. Truly, it was only during that period that the community merited a first-hand understanding of the meaning of eyn oyd milvadoy: Everything and everywhere is God. The whole community felt the portentous rawness, the piercing joy of this shining truth. And the sense of extreme simplicity grew with Chaim’s every word, dissolving the boundaries of space and time. No one noticed the length of Chaim’s sermon, but he suddenly paused, lifting his wide eyes to the windows.
“The night is already on its way out . . . and the sun is rising in serenade to eyn oyd milvadoy . . . come, let’s immerse in the water . . . ”
Everyone rose quietly from the table, where the full snifters of vodka still sat untouched. Outside, the day began to dawn in earnest. The earth sprawled in a faint, wordless and motionless. In the gaping sky, the pale rays of daybreak wove their serenade to the dissolving silence of the night: eyn oyd milvadoy!
On another occasion, when the crowd began to disperse after a Sabbath morning prayer service, Chaim still stood in the corner, deep in devotion. He faced the wall, his prayer shawl pulled up over his head, and his shoulders trembled. A devastatingly sweet melody floated out from his corner—Chaim was singing, still in the throes of prayer. Just as with his sermons, no one can remember these marvelous melodies today. Everyone remembers only that they soaked the soul with the radiance of joy. Not only the other Hasidim, but the whole congregation (simple storekeepers, artisans, ordinary householders) heard within their own hearts the serenade of eyn oyd milvadoy. Everyone present sensed the uncommon simplicity of true spiritual ascent.
And when they returned later that day for the afternoon service, they found Chaim still praying in the same corner where they had left him that morning. He was even standing in the exact same posture of devotion: facing the wall, his prayer shawl over his head, his shoulders trembling quietly. Only the melody had changed—its sweetness had deepened unbearably.
Much later, several Chabadniks tried to make sense of the exquisiteness of that melody.
“That was the melody,” they would try to explain, “of a soul that perceived within itself the true radiance of soul-transcendence. Soul-transcendence and soul illuminate one another, and dissolve together within the Divine. But no, that’s not it at all! It’s higher than ahave rabe betaynugim. 7 7Ahave rabe betaynugim—lit., a great, delightful love: a love that luxuriates in the connection with the divine. C.f. Song of Songs 7:7, Tanya Igeret Hakodesh 18, Tanya Likutei Amarim Chapter 43. It’s a song of the created Worlds, which sense divinity within themselves, just as if they had not yet been created. The created and the not-yet-created—they are separate, yet united within divinity. The unification of existence and nonexistence, of presence and absence, in the Light Without End. Existence and absence in the World of Illusion—that which is prior to the tsimtsem and that which is subsequent to the tsimtsem 8 8Tsimtsem—lit., contraction: a reference to a Kabbalistic creation myth in which God withdrew from the universe in order to make space for the created world. —illuminate one another, and dissolve into the Divine Self . . . ”
But all this clever talk cannot convey the flavor of a song that is beyond any word or name. It’s better not to speak of it, not to utter a single word. Not a word! The elation in the synagogue was enormous. Everyone stood white-faced, absorbed, and did not dare to take their eyes off the glowing corner. The more the ecstasy smoldered, the more it had hardly begun to burn—and the more it remained unconsumed. The glowing, trembling wave flooded the entire synagogue. Like children drawing excitement from their own fright, the men crowded together and whispered, “Chaim Gravitzer, Chaim Gravitzer . . . ”
Late that night, after the Sabbath had ended and the entire town had kindled lights for the new week, Chaim finally turned around and abruptly faced the congregation. It’s curious—everyone remembers this as if it had happened yesterday. With captivating, deliberate movements, Chaim took off his prayer shawl and folded it. Wearing his abstracted smile, he quickly put his hat on over his yarmulke and his Sabbath overcoat around his shoulders. And looking around with bright, unseeing eyes, he walked out of the synagogue with firm, ecstatic steps.
Everyone remained standing for a while longer, pale and enthralled. No one wanted to break the exquisite silence. They continued to look at one another like children who had witnessed something awe-inspiring.
“How about that? Well, what do you make of it?”
“Chaim Gravitzer!”
ניט װאָס חײמס געשטאַלט איז בײַ יעדן פֿאַר די אױגן געשטאַנען. נאָר יעדער האָט אין זיך אַלײן דערהערט און דערפֿילט דאָס ליכטיקע תּשוקה־געזאַנג, װאָס האָט אַלץ מער און מער פֿון יענער זײַט נשמה געטראָגן די אומדערטרעגלעך הױלע שׂימחה, אָט יענע מאָדנע אַנטציקטע פֿאַרפֿאַלנקײט. הײַנט אַז מען דערמאָנט זיך, באַגרײַפֿט מען שװער אַזױנע זאַכן, װאָס זײַנען דאַמאָלס אַזױ קלאָר געװען. מ׳איז דאַמאָלס לחלוטין ניט אױסן געװען חײמען. נאָר ציִענדיק זיך צו חײמען, האָט מען זיך אײגנטלעך געצױגן צו דעם תּשוקה־געזאַנג פֿון אין עוד מלבֿדו װאָס האָט שױן אין יעדער ברוסט געפֿלאַטערט, צו דעם ליכטיקן אָפּגרונט, װאָס האָט זיך שױן בײַ יעדן אין דער אײגענער נשמה געעפֿנט. חײמס געשטאַלט איז נאָר געװען אַ פֿאַרגאַפֿטער װוּנק, װאָס האָט אַרױסגערופֿן דעם ליכטיק גליִענדיקן תּוך פֿון דעם אמתן נשמה־לעבן אין יעדן מענטשן. טאַקע יעדער האָט מאוימדיק קלאָר דערפֿילט דאָס אײביק ברענענדיקע נשמה־ליכט פֿון אין עוד מלבֿדו.
– אין עוד מלבֿדו – ניטאָ גאָרנישט אַחוץ אים אַלײן.
און לחלוטין פֿאַרלירנדיק זיך, האָט יעדער זיך ערשט רעכט געפֿונען. נשמות האָבן זיך טאַקע דאַמאָלס גאָר אױף אַ נײַעם אופֿן אָנגעצונדן. ניט אומזיסט האָט מען עס דערנאָכדעם גערופֿן די „גרױסע שׂרפֿה“.
און אַרױסגײענדיק פֿון שול האָט שױן דער עולם ניט געװאָלט און ניט געקאָנט זיך באַפֿרײַען פֿון דעם ליכטיקן תּשוקה־געזאַנג.
ס׳איז דאַמאָלס אַ שײנע זומערדיקע לבֿנה־נאַכט געװען. די לבֿנה האָט אױף אַלץ געקוקט מיט ליכטיקע, נאָר ניט־זעענדיקע אױגן. זי האָט זיך פֿאַרגאַפֿט געדרײט צװישן ליכטיקע שטערן און קלאָר ווײַסע װאָלקנס. די ערד האָט נאָר די זכיה געהאַט אױף איר צו קוקן. איז שױן אָבער דערפֿון אַלײן די שװאַרצע פֿינצטערע ערד נתעלה געװאָרן אין אַ ליכטיק זילבערנער לבֿנה־װעלט.
אַן ערך אַ שעה פֿאַר האַלבער נאַכט זײַנען אין די גאַסן אַרום די הײַזער, װי ס׳פּאַסירט אָפֿט אין אַ זומערדיקער נאַכט אױפֿן בעל־הבתּישן שטײגער, רעדלעך מענטשן געשטאַנען, װעלכע האָבן אָבער איצט צוזאַמען עפּעס מאָדנע פֿאַרקלערט געשװיגן אָדער שטילערהײט גערעדט:
– חײם גראַװיצער, חײם גראַװיצער...
פּלוצעם איז עפּעס, רחמנא־לצלן, װי אַ בלינדע סטיכיע אױף אַלעמען אָנגעקומען. פֿאַרשײדענע רעדלעך האָבן זיך צוזאַמענגעגאָסן. ס׳איז אין אײן רגע אױסגעװאַקסן אַ גרױסער עולם, װאָס האָט זיך פֿאַרשמאַכט געלאָזט לױפֿן, טאַקע ממש װי באַנומענע. מ׳איז אַריבערגעקראָכן, גאָט װײס װי אַזױ און צוליב װאָס, עפּעס איבער אַ פּלױט, זיך דערקליבן צו די פֿענצטער פֿון חײמס שטוב. די פֿענצטער זײַנען געװען אומבאַלױכטן. מ׳האָט זיך פֿאַרשמאַכט צוגעקוקט און אין אײן פֿענצטער האָט מען דערזען: לעבן סאַמע פֿענצטער איז געזעסן חײם גראַװיצער, באַגאָסן פֿון לבֿנה־ליכט. די הענט שטיל צונױפֿגעלײגט אַרום גאַרטל, דער פֿאַרחלשטער שמײכל אױפֿן גאַנצן פּנים פֿאַרגאַפֿט צעגאָסן. האָט מען שױן אין זײַן פּנים דערזען אַזױנס, פֿון װאָס ס׳האָט זיך ממש געהױבן דער מוח. זײַנען מענטשן געפֿאַלן אױף די פּנימער און פֿאַרגאַפֿט געשריגן:
– חײם גראַװיצער, חײם גראַװיצער!...
אױף מאָרגן האָט מען נאָך די קראָמען געעפֿנט. די װעלט האָט זיך אױף איר שטײגער געפֿירט. װי אַלע מאָל איז חײם גראַװיצער געגאַנגען אין דער פֿרי פֿאַרבײַ די קראָמען אין בית־המדרש. זײַנען פֿון די קראָמען אַרױסגעלאָפֿן קרעמער אין די פֿאַרשמאָלצענע קאַפּאָטעס. און נאָכקוקנדיק חײמס פֿאַרגאַפֿטע זיכערע טריט, האָבן זײ זיך װי די קינדער געטוליעט אײנער צום אַנדערן און שטילערהײט געשעפּטשעט:
– חײם גראַװיצער, חײם גראַװיצער!...
ניט װײַט פֿון בית־המדרש זײַנען פֿון די הײַזער אַרױס ווײַבער און קינדער און הײבנדיק די הענט צו חײמען מיט גרױס שׂימחה געשריגן:
– חײם גראַװיצער, חײם גראַװיצער!...
האָבן שױן אַלע פֿאַרשטאַנען, אַז אַזױ קען זיך שױן דאָס לאַנג ניט ציִען. אָדער אַלע װעלן זיך שױן גאָר אױפֿהײבן צו חײמען און װעלן מיט אים צוזאַמען אױסגײן אין דעם תּשוקה־געזאַנג פֿון אין עוד מלבֿדו, אָדער חײם װעט, חלילה, צוריק צו די מענטשן אַראָפּפֿאַלן. אַלע האָבן געפֿילט, אַז אַ גרױס פֿײַער שװעבט אױף דער שטאָט, װעלכע ברענט שױן אײגנטלעך – אָט־אָט װעט די „גרױסע שׂרפֿה“ אין אומגעהײַערע פֿלאַמען אױסברעכן.
האָט דאָס שױן טאַקע געטראָפֿן דעם זעלבן טאָג פֿאַר נאַכט. עפּעס װי פּלוצעם האָט זיך דער שטיל גליִענדיקער ציטער איבער דער גאַנצער שטאָט צעגאָסן. קײנער געדענקט הײַנט נישט גענױ, װי אַזױ ס׳האָט זיך אָנגעהױבן. גאָט װײס פֿון װאַנען און װי אַזױ האָט זיך עס אַרום פֿאַרנאַכט װי אַ פֿאַרבלענדנדיק העלער בליץ די גאַנצע שטאָט דורכגענומען עפּעס אַן אומגעװײנלעכע ידיעה. די דאָזיקע ידיעה האָט, װי ס׳פּאַסירט אָפֿט מאָל, דווקא דערפֿאַר אױסגעזען באַזונדערס אומגעװײנלעך און אומדערוואַרט, װײַל מ׳האָט שױן אױף איר לאַנג מיט אַזאַ אָנגעשטרענגטער, כאָטש באַהאַלטענער אומגעדולד געװאַרט. װי אַ מאוימדיק־ליכטיקע בשׂורה האָט עס אַלעמען איבערראַשט:
– חײם גראַװיצער, חײם גראַװיצער רופֿט... ער רופֿט...
– װאָס? חײם גראַװיצער אַלײן?...
עפּעס אַ מאָדנע אַנטציקנדיקע אימה איז אױף דער שטאָט אָנגעפֿאַלן. מ׳געדענקט דאָס נאָך װי הײַנט. מענטשן האָבן אַלץ פֿון די הענט געװאָרפֿן, קרעמער האָבן אַפֿילו די קראָמען ניט גוט פֿאַרמאַכט. אַלע האָבן זיך פֿאַרגאַפֿטע געלאָזט לױפֿן. ס׳איז אַזש געװאָרן שװאַרץ אין די גאַסן. פֿון אַלע עקן שטאָט, פֿון פֿאַרשײדענע גאַסן איז מען געלאָפֿן דורכן מאַרק אין דער אַלטער שול, פֿון װאַנען חײם איז נאָך הײַנט ניט אַרױסגעגאַנגען. אַ געװאַלדיקער מענטשנשטראָם האָט זיך מיט גרױס אימפּעט אַרײַנגעגאָסן אין שול. מ׳האָט געעפֿנט טיר און פֿענצטער, דורך װעלכע ס׳האָבן פֿאַרשמאַכט אַרײַנגעקוקט הונדערטער מענטשן. װי אַן אינערלעך ברױזנדיקער ים, האָט דער עולם ניט אױפֿגעהערט צו װאַקסן. מיט יעדער רגע האָבן זיך צו דער שול נײַע כװאַליעס פֿון מענטשן געטראָגן. נאָר קײנער האָט לחלוטין ניט געפֿילט די אוממענטשלעכע ענגשאַפֿט. פֿאַרגאַפֿטע און איבערגעראַשטע, האָבן אַלע ממש מיט אײַנגעהאַלטענעם אָטעם געזען און געהערט חײמען, װאָס איז געשטאַנען עפּעס אױף אַ באַנק מיט אַ ליכטיק שמײכלענדיק פּנים און מיט אַן אומפֿאַרשטענדלעך אַנטציקנדיקער רו גערעדט. יעדעס אײנציק װאָרט האָט זיך ממש אין יעדנס נשמה אָפּגערופֿן און געלױכטן. האָט שױן מיט יעדן װאָרט אָנגעהױבן אומגעהײַער צו װאַקסן די אַזױ װײַטע און אַזױ נאָענטע מאוימדיק קלאָרע שׂימחה. דער מאמר, װי אַלע זײַנע מאמרים פֿון יענער צײַט, איז אין זכּרון ניט געבליבן. מ׳געדענקט אָבער װי הײַנט, אַז יעדעס װאָרט האָט מיט אומדערטרעגלעכער שׂימחה געבלישטשעט, װי אַן אַנטבלױזטער פֿײַערשװערד, װאָס צערײַסט די לעצטע שיריים פֿון דעם כּלומרשטיקן לעבנס־נעפּל. האָט שױן דאַמאָלס יעדער ניט נאָר פֿאַרשטאַנען, נאָר אױך ממש געפֿילט, אַז װי אַ שטרױ־דמיון איז פֿאַרשװוּנדן די שײַן־מחיצה, װאָס טײלט כּלומרשט אלקות און װעלט, נשמה און אױס־נשמה, אַפֿילו דאָס זײַן און ניט־זײַן פֿון דעם שטרױ־דמיון, פֿון דער שײַן־מחיצה אַלײן. טאַקע גאָר אין עוד מלבֿדו. איז שױן יעדער אָטעם, יעדער קער געװען מיט שׂימחה אָנגעזאַפּט. באַלד האָבן גאַנצע ימים פֿון שׂימחה געזאָלט פֿאַרפֿלײצן דעם עולם. איז אָבער דער עולם, װי חײם, געװען שטאָל און אײַזן. מיט אײַנגעהאַלטענעם אָטעם האָט מען געטרונקען די ליכט פֿון חײמס רײד. און װאָס מער מ׳טרינקט, אַלץ מער װערט מען דורשטיקער. פּלוצעם האָט זיך דער גאַנצער עולם װי אײן מענטש אַנטציקט אַ כאַפּ געטאָן, אױפֿגעהױבן די הענט אין דער הײך און מיט גרױס שׂימחה פֿאַרגאַפֿט געשריִען:
– אין עוד מלבֿדו, אין עוד מלבֿדו!...
דאָס האָט מען אַ פּנים אַזױ אונטערגעכאַפּט חײמס װערטער. ממש די ערד האָט אַ ציטער געטאָן פֿון דעם יובל־געשרײ. חײם האָט אין גאַנצן געשטראַלט. קוקנדיק אױף אים, האָט מען באַקומען נאָך מער כּוחות צו טראָגן די אומגעהײַער װאַקסנדיקע שׂימחה, די אומדערטרעגלעכע עליה, װאָס איז איבער יעדער נשמה געקומען. מ׳האָט שױן נישט נאָר געפֿילט, נאָר ממש געאָטעמט מיט דעם אײן־און־אײנציקן פּשוטן אמת, װאָס איז געװען אַזױ מאוימדיק קװיקנדיק:
– אין עוד מלבֿדו... ניטאָ גאָרניט אַחוץ אים...
פּלוצעם האָט חײם עפּעס אַזױ מאָדנע צונױפֿגעלײגט די הענט אױף דער ברוסט, װי נאָר אײניקע טוען עס פֿון דבֿקות בײַ דער שטילער שמונה־עשׂרה. מיט אַ ליכטיק שטראַלנדיק פּנים און מיט גרױס געזאַנג איז חײם און נאָך אים דער גאַנצער עולם אַרױס אױפֿן גרױסן פּלאַץ, װאָס צװישן דער שול און דער לעצטער רײע קראָמען אונטערן מאַרק. אַ גליקלעך שײנע לבֿנה־נאַכט האָט דעם פֿאַרגאַפֿטן עולם אירע פֿאַרשמאַכטע אָרעמס געעפֿנט. איז דאָס געװען פּשוט אַ נס־מן־השמים, װאָס מענטשן, בשׂר־ודמס, האָבן אַזױנס געקענט דאַמאָלס אַריבערטראָגן. די לעצטע הימלען האָבן זיך געעפֿנט. ס׳האָט זיך אױף מענטשן אַ לאָז געטאָן ממש אַ מבול פֿון ליכט און שׂימחה. חײם איז אַ שטראַלנדיקער צו אַ יונגן בױם צוגעגאַנגען, אים מיט די װאָרצל אױסגעריסן און זיך װי אַ גליִענדיקער װיכער געטראָגן:
– אין עוד מלבֿדו!... אין עוד מלבֿדו!...
דער עולם האָט זיך װײַטער װי אײן מענטש אַ כאַפּ געטאָן, פֿאַרגאַפֿט די הענט אין דער הײך געהױבן און מיט אומגעהײַערער שׂימחה געשריגן:
– אין עוד מלבֿדו!... אין עוד מלבֿדו!...
װי אַ ליכטיק שטילער ים האָט זיך אַ פֿאַרגאַפֿט געזאַנג אין דער לבֿנה־נאַכט געהױבן. מענטשן האָבן זיך מיט קינדערשער תּמימות אַרומגענומען און שטיל גליִענדיק געטאַנצט.
נאָך פֿאַר באַגינען איז מען מיט געזאַנג פֿון שטאָט אַרױס. האָט נאָך אַ לאַנגע װײַלע אָפּגעהילכט אין שטאָט דאָס פֿאַרגאַפֿטע געזאַנג. אַזױ איז מען געגאַנגען און אָנגעצונדן אײן שטאָט נאָך דער אַנדערער. און אין װאָסער שטאָט מ׳איז ניט געקומען, האָבן שױן אין דער לופֿטן געפֿלאַטערט, װי די מאוימדיקע קלאַנגען פֿון אַן אומגעהײַערן װוּנדערגלאָק:
– אין עוד מלבֿדו!... אין עוד מלבֿדו!...
אײנער אַן אַלטער חסיד איז געלאָפֿן דאַן קײן ליובאַװיטש צום רבין. מ׳דערצײלט, אַז גלײַך פֿון װאָגן איז ער אַרײַנגעלאָפֿן מיט אַן אימפּעט צום רבין אין חדר.
– רבי! דער ים איז אַרױס פֿון די ברעגעס...
דער רבי האָט זיך ניט פֿונאַנדערגעפֿרעגט. ער האָט זיך מאוימדיק אָפּגעשפּאַרט. אין אַ שעה אַרום איז אַרױסגעפֿאָרן אַ רײַטער מיט דעם רבינס אַ בריװ צו חײם גראַװיצער. נאָר אין אַ האַלבער שעה אַרום איז שױן געלאָפֿן אַ צװײטער רײַטער אומקערן דעם ערשטן. אַזױ האָט דער רבי זײַן בריװ צוריקגענומען און מ׳װײס עד־היום נישט, װאָס ער האָט געשריבן.
דערװײַל האָט זיך אױפֿגעהױבן אײן שטאָט נאָך דער אַנדערער. נאָך חײמען איז שױן נאָכגעגאַנגען אַן עם־רבֿ. אַלט און יונג האָבן זיך פֿאַרגאַפֿט געטראָגן אין דער „גרױסער שׂרפֿה“ פֿון אין עוד מלבֿדו...
האָט שױן אָט װאָס געטראָפֿן. ערגעץ אַרום אַ שטעטל איז חײם געשטאַנען און אױף זײַן נײַעם װוּנדער־שטײגער גערעדט פֿאַרן עולם. פּלוצעם האָט זיך צו אים גאָט װײס װי אַזױ אַ רײַטער דורכגעריסן און אים אַ טרױעריקע בשׂורה געבראַכט: חײמס בן־יחיד, יאָסעלע, ליגט אַ גוסס אױפֿן קראַנקנבעט און בעט רחמים דעם טאַטן, ער זאָל צו אים קומען. ניט נאָר חײם, נאָר אַלע האָבן מיט שטראַלנדיקע פּנימער די ידיעה אױפֿגענומען. װאָס איז דען טױט? טױט און לעבן װערן דאָך גלײַך בטל און ניכלל אין אלקות. האָבן זיך שױן װײַטער אַלע װי אײן מענטש אַנטציקט אַ כאַפּ געטאָן, פֿאַרגאַפֿט די הענט אין דער הײך געהױבן און מיט גרױס שׂימחה געשריגן:
– אין עוד מלבֿדו, אין עוד מלבֿדו!...
חײם און דער גאַנצער עולם האָבן זיך מיט גרױס געזאַנג געלאָזט גײן אין חײמס שטאָט, װוּ יאָסעלע איז איצט אַ גוסס געלעגן.
It was not so much that everyone still saw Chaim’s figure before their eyes. Rather, they continued listening within themselves to the glowing serenade that rose from the hidden side of the soul, bringing with it an unfamiliar, pure joy, an experience of ecstatic devastation. Looking back, it’s difficult to grasp the things that felt so obvious back then. Chaim himself was not the point. When everyone gravitated toward him, it was because they were gravitating toward the yearning serenade of eyn oyd milvadoy which fluttered in every breast—toward the glowing depths opening up in each soul. Chaim himself was only the catalyst—a sort of ecstatic signal calling forth the glowing core, the true life of the spirit, within each person. Truly, every single person clearly sensed the eternal, ethereal flame of eyn oyd milvadoy.
Eyn oyd milvadoy—nothing at all exists except Him alone!
And in losing themselves utterly, they found themselves more truly than ever before. Their souls lit up in an entirely new way. It was not for nothing that this period was later referred to as “The Great Conflagration.”
On their way out of the synagogue, no one wanted to shed the newfound awareness of the soul’s glowing serenade—and they could not have shed it even if they had tried.
It was a beautiful moonlit summer night. The moon looked down upon the earth with shining, unseeing eyes. It made its way among the stars and the pure white clouds. The earth felt lucky to lay eyes upon it. Just by looking upwards, the black, dark earth found itself transformed into a silver, luminous lunar world.
It was about an hour before midnight. As was typical on such a beautiful night in a respectable neighborhood, people were standing around in clusters near the houses. Tonight, though, the clusters were unusually subdued. Out of the pensive silence, a few people spoke quietly: “Chaim Gravitzer, Chaim Gravitzer . . . ”
Suddenly an invisible force overtook everyone. Clusters merged together into larger groups, and the groups into a throng. As if possessed, the mob took off running down the path, swarming over a fence that stood in the way. They arrived at Chaim’s house and clustered around his darkened windows. They peeked in and saw Chaim Gravitzer sitting right there, flooded in moonlight. His arms were crossed serenely over his belt, and he still wore his abstracted smile. The onlookers saw something in his face that threw them into a frenzy. They fell on their faces and cried out, “Chaim Gravitzer, Chaim Gravitzer!”
The next day, storekeepers opened their stores as usual. As always, Chaim passed the stores on his way to the synagogue in the morning. The storekeepers ran outside in their greasy aprons to watch him pass. They clasped each other’s hands like children, marveling at his ecstatic, deliberate gait and whispering to one another, “Chaim Gravitzer, Chaim Gravitzer!”
Near the synagogue, women and children came out of their houses, lifting their hands to Chaim and crying out, “Chaim Gravitzer, Chaim Gravitzer!”
Everyone understood that the situation could not last. Either everyone would rise to Chaim’s level and dissolve with him into the serenade of eyn oyd milvadoy, or Chaim would, God forbid, fall back down to earth. Everyone sensed that a great fire was hovering over the town, already smoldering—it was only a matter of time until its towering flames would flare up and the great conflagration would begin.
And indeed, they did not have long to wait. That very evening, the glowing, trembling wave cascaded over the town. Today no one can remember exactly how it began. Around twilight the entire town was seized by a blinding lightning-strike of epiphany. As is often the case, the epiphany seemed particularly unexpected precisely because it was so long awaited. The conviction overtook every one of the townspeople like a dazzling annunciation.
“Chaim Gravitzer, Chaim Gravitzer is calling . . . he is calling . . .”
“What? Chaim Gravitzer himself? . . .”
A strange, enraptured terror fell upon the town. Everyone remembers it as if it were yesterday. They dropped whatever they were holding, and storekeepers did not even bother to lock their stores. Everyone set off running. The streets were packed. From every corner of the town, from streets near and far, people ran through the marketplace into the Old Synagogue, where Chaim had stood since the early morning. A mighty river of people flooded into the synagogue. All the doors were flung open, and hundreds of people looked in through the windows. Like a boiling sea, the crowd swelled without cease. Wave upon wave of people arrived at the synagogue, but no one noticed the crowding. Breathlessly, they all watched and listened to Chaim, who stood on a bench smiling a beatific smile and speaking with utter tranquility. Every word that he spoke dropped straight into the listeners’ souls, where it echoed and glowed. With every word an ominous, pure joy, so far and so near, grew and grew.
The sermon, like all of his sermons from that period, did not stick in anyone’s memory. But everyone remembers that Chaim’s every word flashed with unbearable joy, like a sword of fire unsheathed to ravage the last vestiges of earthly illusion. By then the Hasidim not only understood, but indeed sensed, that the illusory partition—which apparently separates divine from world, soul from soul-transcendence, and even the existence of the partition itself from its absence—had disintegrated as readily as a mirage. Truly, eyn oyd milvadoy. Every breath, every movement was soaked with joy. Seas of joy were poised to flood over the crowds. But the crowds were tenacious, like Chaim himself. Breathless, they drank in the radiance of Chaim’s words. And the more they drank, the thirstier they became. The crowd suddenly roused itself like a single organism, waving its hands in the air and exclaiming, “Eyn oyd milvadoy, eyn oyd milvadoy!”—echoing Chaim’s habitual rallying cry. The earth itself trembled from the jubilant clamor. Chaim shone from head to toe. To look at him was to draw deep from a well of strength that made it possible to bear the gargantuan waves of ecstasy, the updraft that now buoyed every soul.
“Eyn oyd milvadoy. . . absolutely nothing except Him. . .” This was the simple truth, the one and only truth. They did not sense it—they breathed it. And it invigorated them.
Chaim clasped his hands against his breast, as the most devoted do during silent prayer. His face shining, he initiated a song. With the crowd close at his heels, he stepped outdoors into the large square between the synagogue and the last row of shops adjacent to the marketplace. The grateful moonlit night opened its pale arms to the yearning throngs. It is only by divine miracle that such simple men of flesh and blood were able to survive the intensity of that rapture. The upper reaches of Heaven opened, and a torrent of light and joy poured down over the crowd. Chaim went over to a young sapling, tore it out by the roots, and bore it aloft like a glowing whirlwind. “Eyn oyd milvadoy . . . eyn oyd milvadoy!”
The crowd moved once again like a single organism, throwing its hands in the air and exclaiming, “Eyn oyd milvadoy . . . eyn oyd milvadoy!”
A song boiled up like a sea of light into the moonlit night. People danced a quiet, glowing dance, embracing innocently like children.
Before dawn, the crowd had sung its way beyond the border of town. Within the town, the song’s mesmerizing echo lingered for some time.
And so they proceeded—kindling the flame in one town after another. They left each town vibrating with the prodigious tones of an enormous wonder-bell: “Eyn oyd milvadoy, eyn oyd milvadoy . . . ”
During that time, one older Hasid rushed to Lubavitch to see the Rebbe. They say that he jumped out of the wagon and ran straight into the Rebbe’s room.
“Rebbe! The sea has overflowed its shores!”
The Rebbe asked no questions. He locked himself ominously in his room, and an hour later, a rider galloped off with the Rebbe’s letter to Chaim Gravitzer. But half an hour later, another rider set forth to call back the first. In this way the Rebbe retrieved his letter—and even today no one knows what he wrote in it.
Meanwhile, one town after another stood up to follow Chaim Gravitzer. His crowd had grown into a full-fledged mob. Old and young alike were swept up into the “Great Conflagration” of eyn oyd milvadoy . . .
Then something happened. As was his new, startling habit, Chaim was speaking before an audience somewhere on the outskirts of a town. Suddenly a rider appeared. He made his way through the dense crowd in order to bring Chaim a piece of tragic news: his only son Yossele was on his deathbed, pleading for his father’s presence. Not only Chaim, but the entire crowd accepted the news with radiant faces. What is death, anyway? After all, death and life both dissolve completely in the face of divine unity. So the masses put their hands in the air once more, crying out with great joy, “Eyn oyd milvadoy, eyn oyd milvadoy!”
Singing heartily, Chaim and his hordes set forth for Chaim’s hometown, where his son Yossele lay at the brink of death.
Linocut: Shlomo Yudovin
