Apr 18, 2023
Book cover of Brown’s 1947 collection. Photo courtesy of Vivi Lachs.
INTRODUCTION
Katie Brown was born Gitl Bakon in 1889 in Ulanov, Western Galicia and moved with her family to London when she was twelve years old. They settled in London’s East End, which was then a vibrant immigrant Yiddish-speaking community. Though many families moved out to more affluent areas as they could afford it, Brown remained in the East End, chronicling the community with her witty sketches until her death in 1955.
Brown was the most prolific, and often the only, British woman writer who wrote for a number of London Yiddish newspapers and journals. During the 1920s, she wrote a women’s advice column for the weekly Der familyen fraynd (The Family Friend), using fictional letters to the editor and responses from her pseudonym of “A poshete yidene” (An Ordinary Jewess) to share perspectives on issues pertinent to working class Jewish women. Brown was an active member of the Workers’ Circle, where she also gave lectures and wrote for and edited their journal Arbeter ring. During the thirties she wrote women’s pages for Di post (The Post), published theatre reviews and articles, and became especially popular for her many humorous stories about Jewish life in the East End. After the Second World War, Brown wrote very little new material. Instead, from the mid-1940s, she updated the interwar references in her earlier stories to ones relevant to the post-war period, and published them in Di tsayt (The Times). Brown wrote in an accessible, vernacular style, and her punchy comic twists engage with major community issues: the position of women, political change, generational conflict, and the decline of Yiddish culture. She produced two books of collected works which were so popular that the well-known Whitechapel (East End) poet Avrom Nokhem Stencl dubbed Brown London’s “Yiddish bestseller”.
During the 1920s and 1930s, as she was writing and bringing up five children, Brown was also involved with the Yiddish theatre, composing songs and plays that were performed both in the professional Pavilion Theatre and for amateur theatre groups (such as Workers Circle productions, where she also acted).
The one-act play Bankrot (Bankrupt) was published at the back of her first collection of stories, Lakht oyb ir vilt (Laugh If You Want To) in 1947. Bankrot focuses on an East End family in an economically precarious situation, supported by a hard-working daughter Esther while her brother Benny sits unemployed. Tensions boil over when a love triangle with another couple, Morris and Lily, enters the picture. The play is full of melodramatic moments of anger verging on physical violence and sudden declarations of love. Although the stories in the published volume were edited to refer to the post-war era, Bankrot continues to carry its pre-war references. It is hard to pinpoint when it would have been written. In the first scene, Chanah mentions that her son “has become a good pal of the miners.” This may refer to the 1926 General Strike which began from a wage reduction for the miners, but affected other industries across the UK including the tailoring trade in the Jewish East End. Bankrot is also set during a period of acute unemployment, an extended slek taym (slack season), which may point to the Great Depression of the 1930s. Brown generally wrote about current, daily life in her stories, and Bankrot was most likely written during the period it describes.
Though Bankrot is a highly physical and melodramatic piece, it is not an easily classified play. Indeed, though she wrote in a style that may have been termed shund by its critics, Brown was interested in the intersection between the literary and popular theatre and wrote a number of sketches around this issue. The short sketch “Literatur un shund” (Stencls heftl, 1945) is a conversation between an actor and a writer. The actor, unimpressed with the attempted literary work of the writer, tells the writer that the only way to succeed in the Yiddish theatre is to write popular plays that the audience likes. The actor explains: “For example, a man comes home from war and finds his wife in the arms of a lover. The husband takes out a revolver and shoots him. Children charge over yelling and making a racket and a policeman runs up and arrests the innocent murderer, and so on. But you have to make sure that it has a happy ending.” If shund is a continuum, then Bankrot sits uneasily between the two possible ends: plays of intrigue and murder with sex and blasphemy, huge casts and melodrama on the one end, and soap opera-style plays with domestic romps, family arguments, fights and love triangles on the other. Brown gives Bankrot’s characters a conscience, an earnestness, and an honesty. Yet she writes without affectation in the vernacular, and in a style that draws her audience in to this family’s shenanigans. Brown’s play does not follow the actor’s suggestions to the writer in “Literatur un shund.” Instead, Brown seems to cleverly adopt a position where her play is accessible and easy to watch, yet still touches on major issues of immigrant life and the human condition.
I would like to thank Sonia Gollance, Shane Baker, Sarha Moore, my pals in the YidForsh group and the editors for their thoughtful comments and invaluable suggestions. This translation is part of research supported by the Arts and Humanities Research Council Grant number AH/V001345/1.
Click here to download a PDF of the text and translation. The full work is available at this link from the Steven Spielberg Digital Yiddish Library.
אַ לעבנסבילד אין אײן אַקט
פּערזאָנען
חיים־דוד - אַן אַרבעטער 60 יאָר אַלט
חנה - זײַן װײַב 55 יאָר אַלט
אסתּר - זײער טאָכטער 30 יאָר אַלט
בעני - זײער זון 25 יאָר אַלט
מאָריס - אַ לאַנדסמאַן 38 יאָר אַלט
לילי - זײַן פֿרױ 25 יאָר אַלט
A picture of life in one act
Characters
CHAIM-DOVID – A worker, 60
CHANAH – his wife, 55
ESTHER – their daughter, 30
BENNY – their son, 25
MORRIS – a landsman, 38
LILY – his wife, 25
אַן אײנפֿאַך צימער בײַ אַן אַרבעטער־פֿאַמיליע. אױף די װענט הענגען בילדער פֿון פּראָמינענטע אַרבעטער־פֿירער. אַ שאַנק מיט ביכער, אַ טיש מיט שטולן. עס איז נאָך מיטאָג — װינטערצײַט — אין אױװן ברענט אַ פֿײַער. דער טיש איז אָנגעשטעלט מיט געשיר.
חיים־דוד און חנה אױף דער בינע
חנה: (װישט די טעלער) חיים־דוד, װאָס זשע, דו גײסט הײַנט נישט צוריק אין שאָפּ? װאָס איז הײַנט פֿאַר אַ יום־טובֿ?
חיים־דוד: (טרינקט טײ מיט לימענע) װאָס װעל איך דאָרט טון? כאַפּן אַ דרימל? אַז יאָ דרימלען, איז דאָך בעסער אין דער הײם, איך װעל דיר דערקלערן דעם חילוק, װעסטו זען, אַז איך האָב רעכט: אין װאָרקשאָפּ דרימל איך װי אַ שנײַדער, אָבער אין דער הײם קען איך מיר דערלױבן צו דרימלען װי אַ מענטש; פֿאַרשטײסט?
חנה: װאָס זשע, ס׳איז גאָר קײן אַרבעט נישטאָ?
חיים־דוד: און אַז עס איז יאָ דאָ עטלעכע דזשאָבס, זאָגט דער גאַװנער, אַז ער קען זײ אַלײן מאַכן. ער איז בילכער פֿון מיר. צו װאָס זשע איז ער אַ גאַװנער? דער חילוק איז נאָר, אַז ער פֿון אונדזער אַרבעט מאַכט אַ לעבן; און מיר פֿון זײַן אַרבעט מאַכן נאָר מיט די זײַטן. פֿאַרשטײסט, חנה?
חנה: גײ שױן גײ; מײנסט אַז די גאַװנערס אַרבעטן נישט שװער? גלײב מיר, חיים־דוד, אַ מאָל נאָך שװערער פֿון אײַך — נאָר איר אַרבעט מיט די הענט און זײ אַרבעטן מיט די קעפּ.
חיים־דוד: אַזױ? טאָ פֿאַר װאָס זענען אונדזערע הענט געשװאָלן און זײערע קעפּ נישט?
חנה: װאָס פֿרעגסטו מיך, פֿון װאַנען זאָל איך דאָס װיסן? כ׳בין דאָך נישט מער װי אַ ייִדענע...
חיים־דוד: (הײבט זיך לאַנגזאַם אױף, גלײַכט אױס די בײנער) בעני אַרבעט?
חנה: (קרימט אים נאָך) בעני אַרבעט? איך װײס אַזױ פֿיל װי דו. קומט אַהײם, עסט זיך גוט אָן און גײט װײַטער. גאַנצע װאָכן האָב איך פֿון אים קײן פּעני נישט געזען. גײט אױף אַלע מיטינגס, קױפֿט אפֿשר צען פּײפּערס אַ טאָג און איז געװאָרן אַ גאַנצער שמעלקע מיט די מײַנערס; האַלט אין אײן פֿרעגן, פֿאַר װאָס לאָזט מען זײ אונטערגײן, פֿאַר װאָס לאָזט מען זײ פֿאַרשװאַרצט װערן? האָט זיך אַרײַנגענומען אין קאָפּ, אַז מען דאַרף נישט אַרבעטן; ס׳דאַרף נישט זײַן קײן אָרעם און רײַך. נו, פֿרעג איך דיך, װאָס האַלטסט זיך פֿאַר אַ חכם, קען דאָס מעגלעך זײַן?
חיים־דוד: אַזאַ יאָר אױף מיר װי גוט דאָס װאָלט געװען, װען די רײַכע זאָלן נאָר אײַנגײן דערױף.
חנה: נו, יאָ, דערװײַל גײט עס אױס צו מײַן קאָפּ. (קוקט אױפֿן זײגער) זע נאָר, עס איז שױן שפּעט און אסתּר איז נאָך נישטאָ צו דינער. אָרעם קינד מײַנס! זי האָרעװעט נעבעך אַזױ שװער און ביטער; זי איז דאָך די אײנציקע װאָס האַלט אױף דאָס הױז! (װישט די נאָז מיטן האַנטעך פֿון געפֿעס)
חיים־דוד: אַ גוט קינד, אין טאַטן געראָטן.
חנה: אַ גוט קינד און האָט נעבעך קײן מזל נישט. אַן אַנדער מײדל אין אירע יאָרן האָט שױן לאַנג חתונה געהאַט. איך אין אירע יאָרן בין שױן געװען אַ מאַמע און בײַ איר הײבט זיך נאָך גאָרנישט אָן. דאַכט זיך אַ קלוגע, אַ גוטע און נישט קײן מיאוסע, און דאָך קוקט זיך קײנער נישט אום אױף איר. װײ איז דער מאַמען!
חיים־דוד: זאָג מיר, איך בעט דיך, װי אַלט איז אונדזער אסתּר?
חנה: (בײז) אָט האָסטו אַ טאַטן צו מײַנע צרות, װײסט אַפֿילו נישט װי אַלט זײַן טאָכטער איז. (רױמט אים אין אױער אַרײַן) זי איז שױן דרײַסיק יאָר אַלט. דו װײסט װאָס עס מײנט הײַנטיקע צײַטן אַ מײדל פֿון דרײַסיק יאָר?
חיים־דוד: װאָס דען, איך װײס נישט? דרײַסיק איז נישט אַכצן. מײנסט, אַז איך זאָרג זיך װײניק פֿאַר איר? איך קען דאָך גאַנצע נעכט קײן אױג נישט צומאַכן פֿון צרות.
חנה: נעבעך, אַ ביטער רחמנות אױף דיר! דו שלאָפֿסט נישט, נאָר כראָפּעסט. און אַז דו הײבסט אָן צו כראָפּען קענסטו אַ טױטן אױפֿװעקן...
חיים־דוד: שױן, האָסט שױן אױפֿגעמאַכט דײַן געשליפֿן פּיסקל? נו, װעל איך טאַקע דיר צו להכעיס זיך גײן אַ ביסל צולײגן, כאַפּן אַ דזשים, און אַ ביסל פֿאַרגעסן אין די צרות.
חנה: נו, יאָ, מיט דעם זענט איר מענער געבענטשט; אַז איר לײגט זיך פֿאַרגעסט איר אין די צרות, אָבער װען מיר װײַבער לײגן זיך, הײבן זיך אונדזערע צרות ערשט אָן... װער קען דען שלאָפֿן, װער?
A simple room in a workers home. On the walls are photographs of prominent workers’ leaders. A bookshelf, table and chairs. A winter afternoon. There’s a fire burning and the table is set.
CHANAH: (wiping the dishes) Chaim-Dovid, What’s this? Aren’t you going back to the workshop now? What’s so special about today?
CHAIM-DOVID: (drinking tea with a lemon slice) What will I do there? Have a nap? It’s better to have a nap at home. I’ll tell you what the difference is, and you’ll see that I’m right. At the workshop, I doze off like a tailor, but at home I’m allowed to nap like a human being. You see what I mean?
CHANAH: What, there’s really no work at all?
CHAIM-DOVID: And when there are a few jobs, the governor says he can do them himself. He gets priority over me. Why else is he a governor? I’ll tell you what the difference is – it’s simple. He makes a living from our work, and we make zilch from his work. You see what I mean, Chanah?
CHANAH: That’s nonsense! You think the governors don’t work hard? Believe me, Chaim-Dovid, sometimes he works harder than you. It’s just that you work with your hands, and people like him work with their heads.
CHAIM-DOVID: So why are our hands sore and their heads aren’t?
CHANAH: Why are you asking me? How would I know? I’m just a woman.
CHAIM-DOVID: (slowly gets up, stands straight) Is Benny working?
CHANAH: (emphatically ) Benny working? I know as much as you do. He comes home, eats his fill and goes out again. I haven’t had a penny from him for weeks. He goes to all those meetings, buys maybe ten papers a day and lately he’s become a good pal of the miners. He’s always demanding to know why everyone is down on them and smears their name. He’s got it into his head that people shouldn’t have to work. There shouldn’t be any rich and poor. So I’m asking you, you think you know it all—is that possible?
CHAIM-DOVID: Oh my goodness, wouldn’t it be great if the rich agreed to that!
CHANAH: Oh yes. But in the meantime I’m the one who has to deal with everything (looks at the clock) Look, it’s already late and Esther hasn’t come back for dinner. Poor child, she works herself to the bone. After all, she’s the only one bringing wages into this house! (she wipes her nose with the dishcloth)
CHAIM-DOVID: She’s a good child, just like her father.
CHANAH: A good child, but she has no luck. Other girls her age have been married for years already. I was already a mother at her age, but nothing’s even started for her. She’s clever and good and not bad looking but no one looks at her, I’m really upset about it!
CHAIM-DOVID: Tell me Chanah, how old is our Esther again?
CHANAH: (angry) What sort of father are you? You’re just another of my problems. You don’t even know how old your daughter is. (She whispers in his ear) she’s thirty already. Do you have any idea what it means today to be an unmarried woman of thirty?
CHAIM-DOVID: You think I don’t know? I know thirty isn’t eighteen. Do you think I worry about her less than you do? I don’t get a wink of sleep all night worrying.
CHANAH: Oh poor poor you. I’m so sorry for you! You don’t sleep, you just snore, and your snoring could wake the dead… All the years I’ve known you, you’ve never taken anything seriously, and you certainly don’t now, and you call yourself a father.
CHAIM-DOVID: There you go again with your smooth talk. I don’t care what you say. I’m going to go for a lie-down, have a snooze and forget about my problems.
CHANAH: Yes, in that way, men are blessed. When you go to sleep, you forget all your problems. But when we women get into bed, that’s when all our problems start and who can sleep then?
אױפֿטריט בעני (חיים־דוד קוקט אױף אים בײז)
בעני: (מיט אַ סך צײַטונגען אין אַלע קעשענעס. טוט אױס דעם ראָק און זעצט זיך צום טיש, לעזט. צום טאַטן:) װאָס קוקסטו אױף מיר מיט אַזעלכע בײזע אױגן, װאָס איז? כ׳בין דיר עפּעס שולדיק?
חיים־דוד: סקאָצל קומט, תּכשיט מײַנער, ביסט שױן מיט מזל אַהײמגעקומען? אַבי די מאַמע האָט מורא געהאַט, אַז דו װעסט פֿאַרלױרן װערן.
חנה: (מיט װײטאָג) װײ איז מיר! װי אַזױ גײט דאָס אַזאַ יונג אַרום פּוסט און פּאַסט? טוט נישט אַ האַנט אין קאַלטן װאַסער אַרײַן... װאָס װעט זײַן דער סוף דײַנער? װאָס טוט מען מיט דיר, אַדרבא זאָג?!
בעני: גיב מיר עסן. (לײענט װײַטער)
חנה: נו, חיים־דוד, האָסט שױן געהערט מײַנע צרות, גיב אים עסן. געװאַלד װעל איך שרײַען, געװאַלד, װי לעבט מען אױף דער װעלט? ער זאָל דאָס אַ פֿרעג טון, פֿון װאַנען נעם איך; װער גיט מיר; נישט זײַן עסק. קומט אַהײם, פֿרעסט זיך גוט אָן און גײט װײַטער. די גאַנצע װעלט זוכט ער צו פֿאַרזאָרגן, נאָר זיך נישט…
חיים־דוד: זאָג נאָר, זון מײַנער, פֿאַר װאָס, זאָלסטו געזונט זײַן, זעסטו נישט עפּעס צו פֿאַרדינען? דו װײסט דאָך, אַז מיר זענען נישט מער װי אָרעמע אַרבעטער און װאָס מען ברענגט נישט אַרײַן אין הױז איז נישטאָ. גיב אַ קוק אױף דײַן שװעסטער: ס'איז דאָך אַ ביטער רחמנות אױף איר. זי האָט דאָך שױן קײן כּוח נישט צו אַרבעטן. איז דאָס אַ יושר, אַז זי זאָל דאַרפֿן האָרעװען און דיך אױסהאַלטן?
בעני: טאַטע, איך האָב מיט דיר גאָרנישט װאָס צו רעדן. ערשטנס האָסטו דאָך נאָר װאָס אַלײן געזאָגט, אַז אסתּר האַלט מיך אױס. נו, בין איך איר שולדיק אַ דערקלערונג. מיט דיר אָבער האָט עס גאָרנישט װאָס צו טון. מאַמע גיב מיר עסן, איך בין הונגעריק!
חיים־דוד: נו, האָסט כאָטשע געהערט װי מען רעדט צו אַ טאַטן?
חנה: אײַ גוט, איך בין זיך מחיה; אַ מיצװה אױף דיר. אַ טאַטע ביסטו? אַ שמאַטע! אַ לײַטישער טאַטע עפֿנט אױף אַ מױל אױף אַזאַ יונג און אַז עס העלפֿט נישט, דערלאַנגט מען אים אַ פּאָר פּעטש. ער װאָלט שױן דרך־ארץ געהאַט פֿאַר דיר. אָבער דו? נײן! האָסט מער נישט די װערט. (גיט בענין צו עסן) אַ מיצװה אױף דיר!
חיים־דוד: הער מיך אױס, בן־יחיד מײַנער, פֿון הײַנט אָן און װײַטער זאָלסטו זיך בײַ מיר אין הױז מער נישט געפֿינען. זאָלסט מופֿן, דו הערסט צי נײן? מופֿן זאָג איך!
בעני: (עסט) איך נעם פֿון דיר קײן נאָטיס נישט.
חיים־דוד: (לױפֿט הין און צוריק אױפֿגערעגט) צו װעמען רעדסטו, צו װעמען, פֿרעג איך? האַ? (קלאַפּט אין טיש) װי אַ הונט װעל איך דיך פֿון דאַנען אַרױסטרײַבן! אַזױ דינסטו מיר אָפּ, װײַל איך האָב דיך אױף דער װעלט געבראַכט, האַ?
בעני: װען דו קומסט מיך פֿרעגן, װאָלט איך דיר אײַנגעשפּאָרט דעם װיכטיקן אױפֿטו. אַ קלײניקײט...
חיים־דוד: (בײז) װעסט שװײַגן, צי נײן?
בעני: (קאַלט) איך רעד דאָך צו דער זאַך. װאָס קאָכסטו דיך?
חיים־דוד: (אױפֿגערעגט) איך װעל דיך דערהרגענען, װעל איך דיך! (כאַפּט צו אים אַ בענקל)
חנה: (לױפֿט אַרײַן אין מיטן) שאַ, שאַ, צעלאָז דיך נאָר נישט. איך בין אױך דאָ. שלאָגן װילסטו אים גאָר? װאָס מײנסטו, ס'איז הפֿקר װעלט? (װײנט) זאָלסט נישט װאַגן אױף אים אַ האַנט צו לײגן, דו הערסט? גזלן װאָס דו ביסט!
חיים־דוד: (בלײַבט צעטומלט) אָט דאָס זענען די מאַמעס. פֿריִער הײסט זי אים דערלאַנגען פּעטש און באַלד האָט זי חרטה. װאַרט, װאַרט, געטרײַע מאַמע מײַנע, ער װעט דיר נאָך די בײנער צעברעכן.
חנה: (מיט טרערן) נישט דײַן עסק. מיש דיך ניט צװישן אונדז. איך װעל מיך שױן מיט אים פֿאַרגלײַכן (אין אַ זײַט) גזלן, האָסט דאָך געקענט פּרובירן מיט גוטן.
חיים־דוד: שלאָגט אײַך בײדע קאָפּ אין װאַנט. (אָפּ)
(חנה זעצט זיך בײַם פֿײַער, װײנט שטיל. פּױזע)
בעני: (גײט צו, נעמט זי צערטלעך אַרום) מאַמע, װאָס װײנסטו?
חנה: האָב איך דען נישט װאָס צו װײנען? ס'איז דאָך דאָ פּונקט װי אין גיהנום. (שנײַצט די נאָז) קײן פּרנסה איז נישטאָ, דער טאַטע פֿאַרדינט נישט, דו אױך נישט, דערצו קריגט מען זיך אַרום; אױ װײ איז מיר!
בעני: מאַמע, באַרויִק דיך. דײַנע טרערן צעברעכן מיר דאָס האַרץ. װעסט זען, מאַמע, עס װעט נאָך אַלץ גוט זײַן. איך האָב אַן אױסזיכט אױף אַ גוטן דזשאַב און באַלד װי איך װעל אָנהײבן אַרבעטן װעל איך דיר אַװעקגעבן ביז דער לעצטער פּעני. (גײט הין און צוריק) נו, װאָס זאָל איך טון, אַן די צײַט איז אַזױ שלעכט? און אַז איך װעל אַװעקגײן פֿון הױז, און אַרומװאַנדערן איבער די גאַסן, אפֿשר נאָך װערן אַ טרעמפּ, װעט זײַן בעסער?
חנה: (שפּרינגט אױף) זאָל גאָט אָפּהיטן,מײַן קינד! װער טרײַבט דיך דען? אָט װיפֿל עס איז דאָ װעט מען זיך טײלן. װאָס זאָל איך טון, איך בין דאָך אַ מאַמע. מן־הסתּם איז מיר אַזױ באַשערט; מן־הסתּם דאַרף אַזױ זײַן...
בעני: נײן, מאַמע, האָסט אַ טעות. דאַרפֿן דאַרף נישט אַזױ זײַן, נאָר עס איז אַזױ.
חנה: (הײבט זיך אױף) װאָס איז דער דיפֿרענץ, אַזױ צי אַזױ, אַבי עס פֿעלט נישט קײן צרות. איך װעל אַרײַנגײן אין קיך אָנװאַרעמען אסתּרס דינער און װען זי װעט אַרײַנקומען, זאָלסטו מיך רופֿן. (אָפּ)
(Benny comes in. Chaim-Dovid looks at him angrily)
BENNY: (with lots of newspapers in all his pockets, takes off his coat, sits at the table and reads. To his father) Why are you looking at me like that? Are you angry with me? Have I done something wrong?
CHAIM-DOVID: My darling rascal comes home. Thank God for that. Your mother was worried that you’d got lost.
CHANAH: (upset) Oh no! How is it that I have such a good-for-nothing layabout for a son who won’t lift a finger to help? What on earth will you make of yourself? What am I to do with you, tell me?
BENNY: Give me something to eat (continues reading).
CHANAH: Nu, Chaim-Dovid, do you hear what I have to deal with? Give him something to eat. For God’s sake, how does anyone put up with you? And he doesn’t even ask. Where do I get your food from? Who gives it to me? It’s no concern of his. You come home, eat like a horse and leave again. He wants to save the whole world, and doesn’t do anything for himself.
CHAIM-DOVID: Tell me son, why, excuse my asking, don’t you try to make some kind of a living? You know that we’re only poor workers, and if we don’t bring anything in, we won’t have anything. Look at your sister: We should feel sorry for her. She’s utterly exhausted from work. Is it right that she sweats her guts out supporting you?
BENNY: Dad, I haven’t got anything to say to you. First of all, you just said Esther is supporting me. So if I have to give any explanations, it’s to her. And anyway, you can say the same about yourself. It’s true, Esther does support me. I’m guilty as charged. But it hasn’t got anything to do with you. Mum, give me something to eat, I’m hungry!
CHAIM-DOVID: Do you hear how he speaks to his father?
CHANAH: Oh, I’m delighted, it serves you right. Aren’t you his father? His tatte, more like his shmatte! A decent father tells his son what to do, and if he doesn’t do it, he gives him a few slaps so that he respects him. But you? You’re not worth bothering with any more. (gives Benny food). It serves you right!
CHAIM-DOVID: Now listen to me, my boy. From this moment on I don’t want to find you in this house. Get out, you hear me, move it!
BENNY: (eating) I’m not taking any notice of you.
CHAIM-DOVID: (pacing up and down) Who are you talking to? Who? I’m asking you, hey? (thumps on the table). I’ll send you packing like a dog! This is how you treat me when I brought you into this world, huh?
BENNY: If you’d asked me, I could have saved you the trouble of that important task. No big deal…
CHAIM-DOVID: (angry) Will you shut up or not?
BENNY: (coldly) I’m only saying what’s what. Why are you so angry?
CHAIM-DOVID: (furious) I’ll kill you, I will! (grabs a stool and raises it in Benny’s direction)
CHANAH: (jumps in between them) Okay, okay, calm down. I’m also here. Are you really going to hit him? What do you think? It’s a lawless world? (cries) Don’t you dare lay a hand on him. Do you hear what I’m saying, you wretch?
CHAIM-DOVID: (disconcerted) This is just like a mother – one minute she says I should hit him, and the next she regrets it. Just wait, dear mother, he’ll break your bones as well.
CHANAH: (in tears) It’s none of your business. Don’t get in between us. I’ll come to some agreement with him (aside). Wretch, you could try to do this nicely.
CHAIM-DOVID: You deal with this yourselves, I’m out. (leaves)
(Chanah sits by the fire, weeping quietly. Pause)
BENNY: (goes and puts his arm around her) Mum, why are you crying?
CHANAH: Haven’t I got enough to cry about? It’s like hell here. (blows her nose). There’s no money coming in. Your father doesn’t earn anything, you don’t either, and you argue so badly. Oh God, it’s horrible!
BENNY: Mum, calm down. It breaks my heart to see you in tears. You’ll see, mum, it’ll all turn out well. I’ve got a chance of a good job, and as soon as I start working, I’ll give you every last penny. (He walks to and fro). What can I do when it’s such a terrible time and there’s no work out there? And if I leave this house and wander around the streets, and even become a tramp, would that be better?
CHANAH: (jumps up) God forbid, son. Who’s sending you away? Whatever we have, we’ll share. What can I do, I’m only a mother. I suppose this is my destiny. I suppose it has to be like this…
BENNY: No mum, you’re wrong. It doesn’t have to be like this, it’s just that it is.
CHANAH: (about to leave) What’s the difference anyway, that’s how it is, so long as we have no other problems. I’m going into the kitchen to heat up Esther’s dinner, so call me when she comes. (leaves)
בעני (זעצט זיך בײַם פֿײַער, לײענט. אַ קלאַפּ אין טיר) קאַם אין!
אױפֿטריט לילי
לילי: גוד אַפֿטערנון. עקסקיוז מי, איז אײַער שװעסטער אין דער הײם?
בעני: נײן. אָבער זי װעט באַלד קומען. זיצט.
לילי (זעצט זיך, צעשפּיליעט דעם מאַנטל, שמײכלט קאָקעטיש) איך האָב אַפֿילו קײן צײַט נישט, דאָך װעל איך װאַרטן, װײַל איך מוז זי זען.
בעני: װאָס זענט איר אַזױ ביזי? און װאָס האָט איר קײן צײַט נישט?
לילי: איך דאַרף גײן צו מײַן דרעסמײקערין.
בעני: דאַכט זיך איר טראָגט אַ זײער שײן קלײד און שױן דאַרפֿט איר װידער זײַן בײַ אײַער דרעסמײקערין?
לילי: (שמײכלט קאָקעטיש) דאָס הײסט בײַ אײַך אַ שײן קלײד? גלײבט מיר, אַז אַ סך שענערע האָב איך שױן אַװעקגעװאָרפֿן. ערשט נעכטן האָב איך אַװעקגעשענקט זעקס קלײדער פֿון פֿאַרשײדענע קאָלירן צו מײַנער אַן אָרעמער קוזינע, װײַל פֿאַר מיר פּאַסן זײ נישט מער.
בעני: (פֿאַרביטערט) אַזױ? פֿאַר אײַך פּאַסן זײ נישט מער און איר האָט זײ אַװעקגעשענקט. (פֿאָרשנדיק) איך בעט אײַך, און אײַער מאַן װײסט פֿון די אַלע קלײדער װאָס איר מאַכט און שענקט אַװעק?
לילי: געװיס װײסט ער. ער מוז דאָך פֿאַר זײ באַצאָלן. און באַצאָלט טאַקע מיט ליבשאַפֿט.
בעני: נײן, ער באַצאָלט מיט געלט. מיט ליבשאַפֿט און חניפֿה באַצאָלט איר. װי עס װײַזט אױס האָט אײַך אײַער מאַן שטאַרק ליב.
לילי: (צופֿרידן) פֿון װאַנען װײסט איר דאָס?
בעני: אָ, איך רעכן אַזױ. אַזאַ פֿרױ װי איר לאָזט זיך ליב האָבן.
לילי: נו, און װען איך זאָל זײַן אײַער פֿרױ װאָלט איר מיך אױך ליב געהאַט?
בעני: װאָס קען איך װיסן װאָס עס װאָלט געװען? איך װײס נאָר װאָס עס איז איצט. (פּױזע) זאָגט מיר, איך בעט אײַך, און איר האָט אײַער מאַן ליב?
לילי: (צעגערט) װעל... סאַם טײַמס, יו נאָו...
בעני: אין די סאַם טײַמס איז דאָך אױך נאָר דערפֿאַר װײַל ער גיט אײַך נאָך אַלץ װאָס איר װילט... אָבער װען נישט דאָס... האַ? יאָ, איך פֿאַרשטײ, לילי?
לילי: מעגלעך, אַז איר האָט רעכט.
בעני: אַ שאָד װאָס איר זענט נישט מײַן פֿרױ.
לילי: (אין פֿאַרלעגנהײט) נו, װאָס װאָלט געװען װען יאָ? (קאָקעטירט אים).
בעני: איך װאָלט אײַך באַהאַנדלט פּונקט װי איר פֿאַרדינט. (זי װערט אומרויִק. פּױזע) איר װײסט, לילי, איר זענט זײער שײן. (נעמט זי פֿאַר דער האַנט) זאָגט מיר, װי פֿאַרברענגט איר אײַער פֿרײַע צײַט?
לילי: אַ מאָל אין טעאַטער, אַ מאָל אױף אַ דאַנס. אָבער צו װאָס דאַרפֿט איר דאָס אַלץ װיסן?
בעני: גאָרנישט, גלאַט אַזױ. איר און אײַער מאַן זענט דאָך אונדזערע פֿרײַנד, נישט אמת?
לילי: שור. מײַן מאָריס קען דאָך אײַך נאָך פֿון דער הײם.
בעני: אָ יעס, זאָגט מיר, לילי, און אַז איר גײט אױף די פּלעצער װאָס איר האָט נאָר װאָס אױסגערעכנט, גײט איר דאָך געװיס אין דער באַגלײטונג פֿון אײַער מאַן, נישט אמת?
לילי: אָ נאָו; מאָריס האָט נישט ליב די זאַכן. דערפֿאַר דערלױבט ער מיר צו גײן װוּ און מיט װעמען איך װיל.
בעני: און אַז איר קומט אַהײם שפּעט בײַ נאַכט, מאַכט ער אױף די טיר פֿאַר אײַך?
לילי: װאָס פֿאַר אַ פֿראַגע? האַ, האַ. איבעריקנס, איך האָב דאָך אַ שליסל.
בעני: אַזױ, איר זענט אַ מאַדאַם מיט אַ שליסל. זײער פֿײַן, זײער שײן.
לילי: (װערט פֿאַרדעכטיק) איך בעט אײַך, צו װאָס די אַלע פֿראַגן? װאָס זענט איר — אַ דזשאַדזש, װאָס איר נעמט מיך אױפֿן קרײצפֿאַרהער?
בעני: (בײז) הלװאַי װאָלט איך עס געװען, װאָלט איך געהײסן אַזעלכע מיקראָבן, װי איר, אױסראָטן, װײַל איר זענט אַ פּעסט פֿאַר דער געזעלשאַפֿט.
לילי: װאָס פֿאַר אַ חוצפּה! װי װאַגט איר מיך צו באַלײדיקן, איר שנאָרער, איר קבצן! איך בין געקומען צו אײַער שװעסטער און נישט צו אײַך. אַזאַ געמײנהײט, מיך אַזױ צו באַלײדיקן! (האַסטיק אָפּ מיט אַ שטאַרקן קלאַפּ אין דער טיר).
בעני: (קוקט איר לאַנג נאָך) אָט דאָס איז אונדזער פּראָגרעס! אַלץ האָט שױן די װיסנשאַפֿט דערגרײכט, נאָר װי אַזױ אַזעלכע װײַבער צו מאַכן פֿאַר מענטשן, אָט צו דער שטופֿע זענען מיר נאָך נישט געקומען.
(Benny sits by the fire reading. A knock on the door.)
BENNY: Come in!
(Lily enters)
LILY: Good afternoon. Excuse me, is your sister home?
BENNY: No, but she’ll be back soon. Sit down.
LILY: (sits down, undoing her coat and smiling flirtatiously) I don’t really have time but I’ll wait. I have to see her.
BENNY: How come you’re so busy and don’t have any time to spare?
LILY: I have to go to my dressmaker.
BENNY: Looks to me like you’re wearing a very pretty dress, yet you still have to go to your dressmaker?
LILY: (smiling flirtatiously) You think this is a pretty dress? Believe me, I’ve thrown prettier ones away. Just yesterday, I sent six dresses of different colours to my poor cousin because they don’t suit me any more.
BENNY: (bitterly) Really? They don’t suit you, so you sent them off. (inquiringly) So tell me, does your husband know about all the dresses that don’t suit you any more and you send away?
LILY: Of course he knows. He has to pay for them. And he pays for them with love.
BENNY: No, he pays with money. You pay with love and flattery. Seems like your husband loves you very much.
LILY: (happily) How do you know that?
BENNY: Well, I figure that you have to love a wife like you.
LILY: So, if I was your wife, would you also love me?
BENNY: How can I know what I would have done? I only know what’s here right now. (pause). Tell me, do you love your husband?
LILY: (hesitating) Well, sometimes, you know…
BENNY: And those ‘sometimes’ are only because he gives you everything you want … and when he doesn’t, huh? Yep, I understand you Lily?
LILY: Maybe you’re right.
BENNY: It’s a shame that you’re not my wife.
LILY: (embarrassed) Oh, (flirting),what would it be like if I was?
BENNY: I would treat you just as you deserved. (She grows uncomfortable. Pause.) You know Lily, you’re very pretty (he takes her hand). Tell me, what do you do in your free time?
LILY: Sometimes I go to the theatre, sometimes to a dance. But why do you want to know all this?
BENNY: No reason at all. You and your husband are our friends, aren’t you?
LILY: Of course, my Morris knows you from back in the old country.
BENNY: Oh yes. Tell me, Lily, when you go to these places you said, you obviously go with your husband, don’t you?
LILY: Oh no! Morris doesn’t like those things. So he lets me go out wherever I like and with whoever I like.
BENNY: And when you come home late at night, does he open the door for you?
LILY: What sort of question is that? Haha, besides, I have my own key.
BENNY: So you’re a madame with a key. That’s very nice.
LILY: (becoming suspicious) But why are you asking all these questions? Who are you – a judge come to cross-examine me?
BENNY: (angry) If only I was, I’d order germs like you to be exterminated. You’re a pest in our society.
LILY: What a nerve! How dare you insult me, you sniveling pauper! I’ve come to see your sister, not you. What a mean thing, to insult me like this! (leaves quickly, slamming the door).
BENNY: (looking after her for a while) So this is progress! Science has achieved so much, but we haven’t yet managed to make women like this one into human beings.
אױפֿטריט אסתּר.
בעני: (לױפֿט איר אַנטקעגן) האַלאָו, אסתּר, אַזױ שפּעט צו דינער?
אסתּר: װאָס האָב איך פֿאַרשפּעטיקט? (טוט זיך אױס).
בעני: האָסט שױן געפֿינישט?
אסתּר: (פֿאַרביטערט) פֿאַר הײַנט, אָבער נישט חלילה אױף שטענדיק.
בעני: זײַ נישט קײן נאַר. ביסט אַ מײדל, װעסט חתונה האָבן איז אױס אַרבעט. זעסטו בײַ מיר װעט זיך עס קײן מאָל נישט ענדיקן.
אסתּר: װאָס? דאָס לײדיק גײן?
בעני: נו, װאָס קען איך טון, אַז איך קריג נישט קײן אַרבעט! דו ביסט דאָך נישט די מאַמע, דו דאַרפֿסט דאָך יאָ פֿאַרשטײן, אַז עס איז נישט מײַן שולד.
אסתּר: איך פֿאַרשטײ, איך פֿאַרשטײ...
בעני: אסתּר, װעסט הײַנט אָװנט גײן צום לעקטשער? די טעמע איז זײער אינטערעסאַנט און װעט באַהאַנדלט װערן פֿון אַ גוטן רעדנער.
אסתּר: לאָז מיך צו רו, איך האָב נישט קײן געדולד.
בעני: װילסט נישט, װעל איך אַלײן גײן. אסתּר, האָסט אפֿשר אַ פּאָר שילינג? אױף מײַן ערנװאָרט װי איך װעל זײ דיר אָפּגעבן מאָרגן.
אסתּר: און װוּ זענען די נעכטיקע? ס'האָט דאָך אױך געזאָלט זײַן מאָרגן. אָבער דער מאָרגן, דאַכט זיך, װעט קײן מאָל נישט קומען. (גיט אים געלט).
בעני: טענקס, ביסט אַ ספּאָרט. טשיריאָו, בײַ בײַ. (אָפּ)
(אסתּר מאַכט צו רעכט דאָס פֿײַער, זינגט אַ פּאָר ערנסטע טענער, זעצט זיך און רופֿט, מאַמע, מאַמע! חנה לױפֿט אַרײַן, װישט זיך די הענט)
חנה: האָסט מיך גערופֿן, טאָכטער? װילסט אַװדאי עסן. אָט טראָג איך דיר שױן אַרײַן. (לאָזט זיך גײן)
אסתּר: מאַמע, קײנער איז דאָ נישט געװען?
חנה: נײן, מײַן קינד. אָט ברענג איך דיר אַרײַן דײַן דינער.
אסתּר: מען דאַרף נישט, מאַמע, איך װעל שױן שפּעטער עסן.
חנה: שפּעטער, שפּעטער, אַלץ איז בײַ דיר אױף שפּעטער. אױ, קינד מײַנס, פֿון אָפּלײגן אױף שפּעטער קומט קײן גוטס נישט אַרױס. דאָס האַרץ װערט איבערגעחלשט, עס פֿאַרגײט דער אַפּעטיט און שפּעטער װילט זיך שױן נישט מער.
אסתּר: דאַרף מען נישט. זעסטו, קײן גרעסער אומגליק זאָל נישט טרעפֿן. איבעריקנס, אַז עס אַרט מיך נישט, װאָס אַרט עס דיך?
חנה: איך בין דאָך אַ מאַמע! אַז איך זע װי דו גײסט אױס װי אַ ליכט, האָסט שױן קײן כּוח נישט אױף די פֿיס צו שטײן, װילסטו עס זאָל מיך נישט אַרן?
אסתּר: (בײז) װאָס װילסטו פֿון מיר האָבן, מאַמע? הײבסט שױן װידער אָן? אפֿשר בין איך דיר אין װעג, װעל איך אָפּטרעטן און — אַ סוף!
חנה: איך רעד, פֿון האַרצװײטיק רעד איך. מײן איך דען אױף שלעכטן? איך האָב דיך געבעטן אַלע יאָרן, אסתּר זײַ נישט קײן צו קלוגע, טו אַזױ װי אַלע מײדלעך. גײ אױף אַ דאַנס, אױף אַ חתונה, אין טעאַטער; אפֿשר װעט גאָט העלפֿן, װעסט זיך באַקענען מיט אַ יונגן־מאַן און ס'װאָלט עפּעס געװאָרן דערפֿון. נו, האָסטו געזאָגט, אַז איך װײס נישט און פֿאַרשטײ נישט... ביסט נאָכגעגאַנגען דײַן אײגענעם קאָפּ. נו, האָסטו גוט אױסגעפֿירט?
אסתּר: װאָס זאָל איך טון, אַז איך געפֿין נישט קײן אינטערעס און קײן פֿאַרגעניגן אין די אַלע פֿאַרװײַלונגען, װאָס דו האָסט נאָר װאָס אױסגערעכנט. נײן, מאַמע, נישט יענע יונגע־לײַט אַפּעלירן צו מיר, װאָס גײען זוכן מײדלעך אױף דאַנסעס און חתונות. זײ זענען דאָך ספּאָרטסלײַט, איז דאָס חתונה האָבן בײַ זײ אױך אַ ספּאָרט. אַ סך פֿון יענע יונגע־לײַט האָבן אַפֿילו נישט קײן אױסזיכט פֿון װאָס אַ לעבן צו מאַכן און דאָך נעמען זײ אַ מײדל און פֿאַרדרײען איר אַ קאָפּ.
חנה: נישקשה, גאָט פֿאַרלאָזט נישט. אַ ייִדישע טאָכטער דאַרף און מוז חתונה האָבן.
אסתּר: נו, יאָ, דאָס איז דאָך דאָס אומגליק, װאָס זי מוז. דערפֿאַר זענען פֿאַראַן אַזױ פֿיל גרושות און עגונות. און איך זאָג, אַז אײדער שלעכט חתונה האָבן איז בעסער צו פֿאַרבלײַבן אַן אַלטע מױד.
חנה: אָט דאָס האָסטו דיך אױסגעלערנט אױף די מיטינגס און לעקטשערס װוּ דו גײסט, פֿון די אַלע ביכער װאָס דו לײענסט. — (צײַגט אױף די בילדער) זײ זענען דײַנע לערער, דײַנע װעגװײַזער. װאָס אַרט דיך, אַן דײַן מאַמעס האַרץ װערט צעבראָכן? און טאַקע אין דער אמתן, װאָס פֿאַר אַ װערט האָט אַן אַלטע מאַמע בײַ אַזעלכע קלוגע קינדער װי מײַנע?
אסתּר: (נערװעז) נו, װאָס זשע װילסטו? אַדרבא זאָג, װאָס זאָל איך טון?
חנה: קענסט נאָך הײַנט אױך חתונה האָבן. מען האָט מיר אָנגעשלאָגן אַ גאַנץ פֿײַנעם שידוך פֿאַר דיר. נאָר איך קען דאָך דיך און װײס, אַז דו װעסט נישט װעלן.
אסתּר: (מיט װײטיק) הם, אַז דו אַלײן זאָגסט, אַז איך װעל נישט װעלן, שטעל איך מיר שױן פֿאָר דעם חתן...
חנה: גלײב מיר – אַ מענטש מיט מענטשן גלײַך. אַ שײנער, אַ רײַכער, אַן אָנשטענדיקער, נאָר...
אסתּר: נאָר װאָס? ער האָט דעם הױקער?
חנה: חלילה, זאָל גאָט היטן! אַזעלכן װאָלט איך אַלײן אױך נישט געװאָלט. (נעמט זי אַרום צערטלעך) נאָר... פֿאַרשטײסט, טאָכטער מײַנע, ער איז אַן אַלמן מיט זעקס קינדער, (כאַפּט אונטער) אָבער אַ פֿײַנער מאַן.
אסתּר: (װערט היסטעריש) שװײַג, מאַמע; שװײַג, רעד נישט מער, װײַל איך װעל אַראָפּ פֿון זינען. (האַלט זיך פֿאַרן קאָפּ און לױפֿט הין און צוריק).
חנה: נו, האָב איך גאָרנישט געזאָגט. (אױף אַ זײַט) איך האָב דאָך געװוּסט, אַז זי װעט נישט װעלן. (אָפּ)
(Esther comes in)
BENNY: (Goes towards her) Hello Esther, I see you’re a bit late for dinner?
ESTHER: Why, have I missed it? (she takes off her coat)
BENNY: Have you already finished work for the day?
ESTHER: (bitterly) For today, but don’t worry, not forever.
BENNY: Don’t be silly. You’re just not married yet – just get married and work will be a thing of the past. But it’ll never end for me.
ESTHER: What won’t end? Your unemployment?
BENNY: I can’t help it if I can’t find any work! You’re not my mother. You’ve got to understand it’s not my fault.
ESTHER: I know, I know…
BENNY: Esther, d’you want to come to a lecture tonight? It’s an interesting subject and the speaker is really good.
ESTHER: No, leave me alone, I haven’t got the patience.
BENNY: If you don’t want to, I’ll go on my own. Esther, have you got a few shillings? I promise to give them back tomorrow.
ESTHER: And what about yesterday’s? You were also supposed to give them back “tomorrow”! But it seems to me like tomorrow never comes. (She gives him money)
BENNY: Thanks, you’re a sport. Cheerio, bye bye (goes).
(Esther stokes the fire, sings a few lines, sits down and calls)
ESTHER: Mum, mum!
(Chanah comes in wiping her hands)
CHANAH: Did you call me, darling? Will you eat something? I’ll just go and bring it in (she makes to leave).
ESTHER: Mum, has anyone been here?
CHANAH: No darling, I’ll just bring you in your dinner.
ESTHER: You don’t need to, mum. I’ll eat later.
CHANAH: Later, later. With you everything is “later.” Oh sweetheart, putting everything off until later doesn’t do any good. You’ll faint with hunger, your appetite will go and soon you won’t want anything else.
ESTHER: Who needs to eat? That’s the least of my problems. Anyway, it doesn’t bother me, so why does it bother you?
CHANAH: Because I’m your mother! Because I see how you are fading away, you barely have enough strength to stand up. Would you like me not to care about you?
ESTHER: (annoyed) What do you want from me, mum? Do you want to start all that again? If I’m in your way. I’ll just go and that’s the end of it.
CHANAH: I’m speaking from my aching heart. Why would I want anything bad for you? I’ve begged you all these years: Esther, don’t be too clever, do what every other girl does. Go to a dance, to a wedding, to the theatre. Maybe, with a bit of help from God, you’ll meet a young man and something will come of it. You say that I don’t know anything and don’t understand anything… and that you’ll follow your own mind. So, has it worked out well for you?
ESTHER: What can I do if I’m not interested and don’t enjoy those sorts of things? No mum, I really don’t like the young men who go to dances and weddings to find wives. They’re dandies; marriage is just a game to them. Lots of those men don’t stand a chance of earning a living, and yet they go and chat up some girl anyway.
CHANAH: Don’t worry. God doesn’t abandon anyone. A Jewish daughter has to, she must get married.
ESTHER: Yes, she must, and that’s the problem . That’s why there are so many divorcees and abandoned wives. I say it’s better to be an old maid than to have a bad marriage.
CHANAH: And that’s what you’ve learned at the meetings and lectures you go to. And from all the books you read. (points to the books) They are your teachers, your guides. What do you care about your mother’s broken heart? It’s true. What’s an old mother worth for such clever children as mine?
ESTHER: (nervously) What do you want? Tell me, what would you like me to do?
CHANAH: You could get married as soon as today. I’ve been offered a fine match for you, but I know you and can tell that you won’t like it.
ESTHER: (painfully) You said yourself that I won’t like it. I can already imagine what sort of man he’s like….
CHANAH: Believe me, he’s a man like a man should be : nice-looking, rich, respectable, only…
ESTHER: So what’s wrong with him? Does he look strange? 1 1Translator’s note: The Yiddish word hoyker translates as “hunchback,” which was a term used at the time of the play but not today. I have chosen to omit the word in this translation to avoid alienating an audience.
CHANAH: Oh God help me! I also wouldn’t want someone like this. (she puts her arm around Esther) Well, listen Esther, he’s a widower with six children. (Quickly adds) But a fine man.
ESTHER: (becoming hysterical) Shut up mum, shut up, don’t say anything else or I’ll go out of my mind (holding her head, Esther runs to and fro)
CHANAH: Okay, I didn’t say anything (aside) I knew she wouldn’t like that. (Chanah leaves the room)
אסתּר: (זעצט זיך בײַם פֿײַער, צעװײנט זיך שטאַרק. פּױזע. שטעלט זיך אױף, קוקט אַרײַן אין שפּיגל און װישט אָפּ די אױגן. זיפֿצט, באַרויִקט זיך, נעמט אַרױס אַ בוך פֿון שאַנק, לײענט איבער דעם טיטל [די פֿרױ װאָס שטײט אין מיטן, פֿון אַרציבאַשעװ]. פֿאַררײכערט אַ ציגאַרעט. נעמט לײענען. אַ קלאַפּ אין טיר.) קאַם אין!
(אױפֿטריט מאָריס. זי לױפֿט אים אַנטקעגן)
האַלאָו, מאָריס, װאָס מאַכט איר? אַן אמתער גאַסט. איך האָב דאָך אײַך שױן אַזױ לאַנג נישט געזען. זיצט.
מאָריס: אַ דאַנק אײַך, אסתּר, פֿאַר פֿרעגן. (טוט זיך אױס) װעט איר מיר דערלױבן צו זיצן אױף מײַן געװיינלעכן פּלאַץ.
אסתּר: שור, מיט פֿאַרגעניגן. (ער זעצט זיך).
מאָריס: נו, װאָס הערט מען בײַ אײַך דאָ? איך האָב שױן פֿיל מאָל אָפּגעמאַכט בײַ מיר אַהערצוקומען, אָבער יעדעס מאָל מאַכט זיך עפּעס אַנדערש און ביז הײַנט האָב איך נישט געקענט אַדורכפֿירן מײַן באַשלוס. נו, װאָס מאַכט איר, אסתּר? װאָס מאַכן אַלע? איז עפּעס פֿאָרגעקומען נײַס בײַ אײַך דורך דער צײַט װאָס איך בין נישט געװען?
אסתּר: בײַ אונדז אין נאָך אַלץ דאָס זעלבע. קײן זאַך האָט זיך נישט געענדערט. (לאָזט אַראָפּ די אױגן).
מאָריס: (באַרויִקט) אַ מאָל איז בעסער אַזױ. איר קענט דאָך דאָס ענגלישע שפּריכװאָרט: „נאָו ניוז איז גוד ניוז“. נו, איצט װעל איך מיר פֿאַרסמױקן מײַן פּײַפּ. אפֿשר װעל איך זיך פֿילן װי אַ מאָל. (רײכערט).
אסתּר: (פֿאָרשנדיק) װאָס רעדט איר, מאָריס, װאָלט איר דען געװאָלט עס זאָלן זיך אומקערן די אַמאָליקע צײַטן? (פּױזע).
מאָריס: און אײַך װוּנדערט דאָס, האַ?
אסתּר: יעס, זײער. זאָל איך גלײבן, אַז איר זענט נישט צופֿרידן?
מאָריס: אַבסאָלוט נישט!
אסתּר: אין װעלכן זין?
מאָריס: אין יעדן זין פֿון װאָרט.
אסתּר: ס'איז אומגלײבלעך. דאַכט זיך, אַז איר האָט אַלץ װאָס קען אַ מענטשן צופֿרידנשטעלן. אַ גוט געשעפֿט, אַ שײנע מאָדערנע פֿרױ, מיט װעלכער איר האָט זיכער נישט חתונה געהאַט קעגן אײַער װילן. װאָס נאָך קען זיך אַ מאַן װינטשן הײַנטיקע צײַטן?
מאָריס: (דערשטױנט) אסתּר, איר זאָלט פֿרעגן אַזאַ פֿראַגע, אָט דאָס װוּנדערט מיך שטאַרק. איר, װאָס פֿאַרשטײט אַנדערש װי אַנדערע פֿרױען; איר, װאָס קוקט מיט אַנדערע אױגן אױפֿן לעבן, אױף פּאַסירונגען; איבער הױפּט װען איר קענט מיך שױן אַזױ פֿיל יאָרן, קענט מײַן כאַראַקטער, מײַנע אידעען, מײַנע אָנשױונגען; איר זאָלט דענקען, אַז איך קען זײַן צופֿרידן. אָט דאָס װוּנדערט מיך! (נעמט איר האַנט אין זײַנער) אסתּר, איך בין באַגאַנגען אַ נאַרישן אומזיניקן שריט, װעלכער װעט מיך רויִנירן און איך װעל זיך קײן מאָל נישט פֿאַרגעבן.
אסתּר: (דערשטױנט) מאָריס, װאָס רעדט איר? איך פֿאַרשטײ אײַך נישט. אַז איר דערלױבט זיך אַזױ פֿרײַ אױסצודריקן, שטעל איך מיך פֿאָר װאָס איר לעבט איבער. איך בעט אײַך דערצײלט מיר אַלץ, אפֿשר װעל איך אײַך קענען העלפֿן, װי אײן פֿרײַנד אַ צװײטן. איר קענט זיך קױם פֿאָרשטעלן װי אײַערע װערטער האָבן אױף מיר געװירקט. זאָגט מיר, אין װאָס באַשטײט אײַער אומצופֿרידנהײט?
מאָריס: אין מײַן געזעצלעכן פֿאַרבינדן זיך מיט אַזאַ פֿרױ, װעלכע איז אַבסאָלוט נישט פֿאַר מיר. איך װײס איר װעט האַלטן מײַן אױסדרוק פֿאַר אַן אומזין. איר װעט פֿרעגן, װאָס האָט מיך געצװוּנגען חתונה צו האָבן מיט איר. אָבער איך קען אײַך בלױז ענטפֿערן: איך װײס אַלײן נישט פֿאַר װאָס איך האָב עס געטון. איך האָב זיך מיט איר באַקענט בײַ אַ פֿרײַנד. זי איז געװען שײן, יונג און צאַרט. איך בין געװען נאַיִװ אין דעם זין און זיך געלאָזט פֿון איר דעם קאָפּ פֿאַרדרײען. יעדן אָװנט פֿלעגט זי מיך אָפּװאַרטן בײַם געשעפֿט און װי איך בין נאָר אַרױס אין גאַס, האָט זי מיך אָנגענומען אונטערן אָרעם; זי איז געװען אַזױ ליבנסװירדיק! דער ריח פֿון אירע קאָסטבאַרע קאָסמעטיקעס האָט מיך פֿאַרכּישופֿט און עס האָט מיך פֿאַקטיש געצױגן צו איר. איך בין געװען שיכּור פֿון לײַדנשאַפֿט און אָן איבערלײגונג, אָן אַ חשבון װעגן קאָנסעקװענצן, האָב איך זיך מיט איר פֿאַרבונדן. איך בין אָבער באַלד געקומען צום באַװוּסטזײַן; געעפֿנט מײַנע אױגן און דאַן ערשט אױסגעפֿונען, אַז זי איז אַ פֿרױ מיט אַלע אײגנשאַפֿטן, אַ שײן פּנים, אַ שלאַנקע פֿיגור, מיט מאַניקירטע נעגל, אָבער דאָס בעסטע, דאָס אײדלסטע װאָס אַ מענטש דאַרף פֿאַרמאָגן — אַ נשמה, אָט דאָס איז בײַ איר נישטאָ...
אסתּר: דאָס איז שרעקלעך! עס איז אָבער קײן צװײפֿל נישט, אַז זי ליבט אײַך דאָך.
מאָריס: זי ליבט מיך? אַזאַ פֿרױ װײסט נישט פֿון קײן ליבע... זי זוכט מײַן געלט װעלכעס זי פֿאַרשװענדט אױף נאַרישקײטן; זי ליבט מיך דערפֿאַר װײַל איך שטער איר נישט צו גײן אױף יענע פּלעצער װאָס פֿאַרשאַפֿן איר פֿאַרגעניגן, שטעלן צופֿרידן אירע לײַכטזיניקע פֿאַרלאַנגען. איך מאַך איר אַפֿילו קײן פֿאָרװוּרף נישט, װען זי קומט אַהײם שפּעט בײַ נאַכט. די ערשטע צײַטן פֿלעג איך גײן מיט איר, װײַל איך האָב נישט געװאָלט מענטשן זאָלן רעדן; איך בין אָבער מיד געװאָרן פֿון דעם סאָרט לעבן. יעדן טאָג קומען אַרײַן גרױסע בילס פֿון פֿאַרשידענע פֿירמעס און איך צאָל. דער סוף װעט זײַן, אַז זי װעט מיך טרײַבן צו באַנקראָט.
אסתּר: (זיפֿצט) יאָ, יאָ, אַזױ איז דאָס לעבן. דער, װאָס קען לעבן, װיל נישט, און דער, װאָס װיל לעבן, קען נישט... אָבער דאָך דאַרפֿט איר אײַער האָפֿענונג נישט אױפֿגעבן. זי איז נאָך יונג, מעגלעך, מיט דער צײַט װעט זי פֿאַרשטײן װי אָפּצושאַצן איר גליק.
מאָריס: איך װײס, אַז איר זאָגט עס נאָר, כּדי מיך צו טרײסטן. איר זענט אַ טרײַע, ליבע נשמה. (זיפֿצט) אַך, װען איך װאָלט דאַן פֿאַרשטאַנען דאָס, װאָס איצט.
אסתּר: יאָ, װען צײַטן זאָלן זיך אומקערן, װיפֿל אומגליקלעכע װאָלטן גליקלעך געװאָרן! אָבער מיר גײען נישט צוריק, נאָר פֿאָרױס, חבֿר...
מאָריס: אַ העלפֿט פֿון מײַן לעבן װאָלט איך אָפּגעגעבן, װען עס זאָלן זיך װידער אומקערן יענע גליקלעכע, אינטערעסאַנטע שטונדן, װען איך פֿלעג דאָ, אױף דעם זעלבן אָרט, פֿאַרברענגען מיט אײַך אין לעבהאַפֿטע דיסקוסיעס. גאַנצע פּראָבלעמען פֿלעגן מיר באַהאַנדלען. איר געדענקט עס, אסתּר? אָ, װי שײן און דערהױבן איז יענע צײַט געװען און װי מאָנאָטאָן און לאַנגװײַליק איז אַלץ איצט!...
אסתּר: (דרײט אױס דעם קאָפּ, װישט די אױגן) פֿאַר װאָס האָט איר דאַן נישט פֿאַרשטאַנען, נישט געפֿילט דאָס, װאָס איצט?
מאָריס: אָבער איצט פֿאַרשטײ איך, יאָ אסתּר?
אסתּר: יעס, נאָר איצט איז צו שפּעט...
מאָריס: (שטײט אױף אַנטשלאָסן) אסתּר, איך װיל זיך מיט אײַך געזעגענען, איך פֿאָר אַװעק.
אסתּר: (דערשטױנט) איר פֿאָרט אַװעק? װוּ אַהין?
מאָריס: מיר איז קײן אונטערשײד נישט. איך װײס נאָר, אַז איך מוז אַװעק פֿון דאַנען, אױב נישט װעל איך אַראָפּ פֿון זינען. אָבער אײדער איך פֿאָר, האָב איך צו אײַך אַ בקשה; און איך האָף, אַז איר װעט מיר נישט אָפּזאָגן. (נעמט איר האַנט) אַז איך װעל צו אײַך שרײַבן, װעט איר מיר ענטפֿערן?
אסתּר: װאָס פֿאַר אַ פֿראַגע! איר פֿילט דאָך מן־הסתּם, אַז איך בין אײַך אַ גוטער־פֿרײַנד און, עס װעט מיך זיכער אינטערעסירן צו װיסן װוּ איר זענט און װאָס איר מאַכט.
מאָריס: אסתּר, איר פֿאַרשטײט מיך נישט, צי איר װילט מיך נישט פֿאַרשטײן? איך מײן (צעגערט), אַז איך װעל אײַך שרײַבן איר זאָלט קומען צו מיר, װעט איר קומען?
אסתּר: (צװײפֿלט) מאָריס, װי קען איך?! נו, און אײַער פֿרױ?
מאָריס: איך װעל זי גטן.
אסתּר: (נאָכדענקענדיק) מאָריס, זײַט אױפֿריכטיק און זאָגט מיר דעם אמת. זענט איר זיכער, אַז איר ליבט זי נישט?
מאָריס: נײן, איך בין אָפֿן־האַרציק, װי איר פֿאַרלאַנגט עס פֿון מיר.
אסתּר: (אַנטשלאָסן) אַ דאַנק אײַך! (פּױזע. קעמפֿט מיט זיך).
מאָריס: װאָס טראַכט איר, אסתּר? האָב איך אײַך געברענגט אין אַ פֿאַרלעגנהײט אָדער צװײפֿלט איר נאָך אַלץ אין מײַן באַהױפּטונג?
אסתּר: (אַנטשלאָסן) מאָריס, איך האָב דיך ליב. איך װעל אָנשטרענגען אַלע מײַנע כּוחות דיך גליקלעך צו מאַכן מיט מײַן ליבע. אָ, װען דו זאָלסט װיסן װיפֿל שלאָפֿלאָזע נעכט מיך האָט געקאָסט דײַן פֿאַרבינדן זיך מיט אַ צװײטער. איך האָב פּרובירט צו דערשטיקן מײַנע געפֿילן, אָבער עס איז מיר נישט געלונגען און מײַן פֿאַרביטערט האַרץ האָט רעאַגירט אױפֿן גאַנצן גאַנג פֿון מײַן לעבן.
מאָריס: אַך, װי מענטשן זענען בלינד און זעען נישט װאָס אַרום זײַ טוט זיך! פֿאַר װאָס האָסטו מיר נישט געעפֿנט מײַנע אױגן דאַן, װען עס איז נאָך געװען צײַט צו פֿאַרמײַדן די אַלע שמערצן און פּײַן, װאָס מיר בײדע האָבן איבערגעלעבט!
אסתּר: טײַערער מײַנער, מײַן געפֿונען גליק! לאָמיר זיך באַמיִען צו פֿאַרגעסן אַלץ װאָס עס איז געװען און אָנפֿאַנגען אַ נײַ לעבן מיט נײַע האָפֿענונגען. אונדזער גליק איז געקומען אַ ביסל צו שפּעט, אָבער עס מאַכט נישט אױס. בעסער שפּעטער, אײדער קײן מאָל נישט...
מאָריס: דו פֿאַרשטײסט דאָס לעבן, מײַן האַרציקע געליבטע, נאָר דו. מיר װעלן אַװעק ערגעץ װײַט, װוּ קײנער קען אונדז נישט. דאָרט װעלן מיר לעבן װי צװײ מענטשן מיט אײן נשמה. און װען איך װעל באַקומען אַ גט, װעלן מיר צוריקקומען אַהער און איך װעל זײַן שטאָלץ און גליקלעך מיט דיר. (ער קוקט אױפֿן זײגער) נעם, דאַרלינג, און מאַך דיך רײַזע־פֿאַרטיק. איך האָב נאָך אײניקע זאַכן צו באַזאָרגן. כ'װעל באַלד זײַן צוריק. דאַן װעלן מיר באַשטימען װוּ אַהין צו פֿאָרן און װאָס גיכער. (קושט זי) גוד־בײַ. דערװײַל נישט אױף לאַנג. (אָפּ)
אסתּר: (װי צעטומלט) אַזױ פֿיל יאָרן געװאַרט אױף דעם מאָמענט! אָ, װיפֿל מאָל האָב איך אים שױן אױפֿגעגעבן! דאָך איז דאָס אוממעגלעכע מעגלעך געװאָרן. (אין אַ הײַטערער שטימונג מאַכט זי צו רעכט דאָס פֿײַער, װאָס האַלט בײַם אױסגײן. רופֿט אין אַן אױפֿגעלײגטן טאָן:) מאַמע, מאַמע!
(Esther sits down by the fire, and bursts into tears. Pause. Stands up, looks at herself in the mirror and wipes her eyes. Sighs, calms down and takes a book from the bookshelf and reads the title: The Woman Who Stands in the Middle by Artsyebashev. She lights a cigarette and starts reading. A knock on the door.)
ESTHER: Come in!
(Morris enters. Esther jumps up to meet him)
ESTHER: Hello Morris, how are you? What a guest. I haven’t seen you for so long. Sit down.
MORRIS: Thank you Esther for asking (he takes his coat off). Is it alright if I sit in my usual place?
ESTHER: Of course, it’s a pleasure. (Morris sits)
MORRIS: So, how are you all here? I made up my mind to come over so many times, but each time something else got in the way and I wasn’t able to make it. So, how are you Esther? How’s everyone? Anything new since I’ve been away?
ESTHER: Everything’s the same with us. Nothing’s changed. (she lowers her eyes)
MORRIS: (relieved) Sometimes it’s better that way. You know the expression: ‘No news is good news.’ So I’ll light my pipe, and maybe it’ll make me feel like I used to. (smokes)
ESTHER: (curious) What are you saying, Morris? Would you really like to go back to the old days? (pause)
MORRIS: And don’t you wonder, hey?
ESTHER: Yes I do, very much. Does that mean you aren’t happy?
MORRIS: Yes, it means that, absolutely.
ESTHER: In what way?
MORRIS: In every sense of the word.
ESTHER: Unbelievable. It seems to me like you’ve got everything that makes someone happy. A good job, a beautiful modern wife, who you certainly didn’t marry against your will. What else can a husband wish for in these times?
MORRIS: (surprised) Esther, I’m amazed that you can ask such a question. You, who understands things so differently to other women. You, who look at life and events that happen in a different way, and especially when you’ve known me for so many years, and you know what I’m like, my ideas, my way of seeing things. That you could think that I’m happy! (He takes her hand in his). Esther, I’ve taken a foolish, senseless path. It’s going to ruin me and I’ll never forgive myself.
ESTHER: (surprised) Morris, what are you saying? I don’t understand what you’re telling me. The fact that you’re speaking so plainly means there must be really serious trouble. Please, tell me everything. Maybe I can help you, from one friend to another. You can’t imagine how your words affect me. Tell me, what are you unhappy about?
MORRIS: That I have a legal bond to a woman who is absolutely not suited to me. I know you’ll think I’ve lost my mind and you’ll ask who forced me to marry her, and the only answer I have is that I have no idea why I did it. I met her at a friend’s house. She was pretty, young, delicate. I was naïve in that sort of thing and she bewitched me. Every evening she’d wait for me at the shop and as soon as I got into the street, she’d link my arm. She was so attractive and charming. I was entranced by the scent of her expensive perfume, and she drew me close. I was drunk with passion. I didn’t consider the consequences when we got involved. But I soon came to my senses. I opened my eyes and saw that she’s a woman with all sorts of qualities: a pretty face, a slim figure, manicured nails. But she doesn’t have the best, the most precious thing a person should have… a soul.
ESTHER: How dreadful. But there’s no doubt that she loves you.
MORRIS: She loves me? A woman like that doesn’t know what love is… She wants my money, which she spends on all sorts of nonsense. She loves me because I don’t interfere with wherever she wants to go for her fun, to satisfy her frivolous desires. I don’t make a fuss when she comes home late at night. At the beginning, I’d go out with her because I didn’t want people to talk, but I got tired of that sort of life. Every day I get expensive bills from different shops and I pay them. In the end, she’ll bankrupt me.
ESTHER: (sighs) Oh dear, what a life. The ones that can live don’t want to, and the ones who want to live, can’t. But don’t give up hope. She’s still young. Maybe in time she’ll realise how lucky she is.
MORRIS: I know you’re only saying this to comfort me. You’re such a loyal, loving soul (sighs) Oh, if I only knew then what I know now.
ESTHER: Yes, if time could turn back, so many unhappy people would be happy! But we’re not going backwards, only forwards, my friend…
MORRIS: I’d give up half of my life if I could only turn the clock back to those happy, interesting hours that I used to spend right here with you in deep discussions. We sorted out the world’s big problems. You remember, Esther? Oh, how fine, how glorious it was then. And how monotonous and boring it is now.
ESTHER: (turns her head and wipes her eyes) So why didn’t you understand it then, feel then what you feel now?
MORRIS: But now I do understand it, Esther, don’t you see?
ESTHER: Yes, but now it’s too late.
MORRIS: (stands up, determined) Esther I’ve got to say goodbye, I’m going away.
ESTHER: (surprised) You’re going away? Where?
MORRIS: It doesn’t matter where. I just know I have to get away from here or I’ll go out of my mind. But before I go, I’ve got a favor to ask you, and I hope that you won’t refuse. (takes her hand) If I write to you, will you answer me?
ESTHER: What sort of question is that? You know what close friends we’ve been, and of course I’ll be interested in where you are and how you’re doing.
MORRIS: No, Esther, you don’t understand what I’m asking, or you don’t want to understand. What I mean is… (he hesitates) if I write to you to come and join me, will you come?
ESTHER: (dubiously) Oh Morris, how can I? What about your wife?
MORRIS: I’ll divorce her.
ESTHER: (checking out) Morris, be completely honest and tell me the truth. Do you really not love her?
MORRIS: No. I am completely sincere, like you asked me.
ESTHER: (Decisively) Thank you (Pause. Esther conflicted)
MORRIS: What do you think Esther? Have I embarrassed you? Or do you doubt what I’m suggesting?
ESTHER: (with resolve) Morris, I love you, and I’ll do anything I possibly can to make you happy. If you only knew how many sleepless nights I had after you chose to marry someone else. I tried to ignore my feelings, but I couldn’t and now my life is so bitter.
MORRIS: How blind people are to the world around them! Why didn’t you make me realise it then when there was time to avoid the pain and hurt that we’ve both suffered?
ESTHER: My treasure, the joy I’ve found again! Let’s try and forget everything that’s happened and start a new life—with new hope. Our joy is coming a bit too late but it doesn’t matter. Better late than never.
MORRIS: You understand life, my darling, only you. We’ll go somewhere far away where no one knows us. There we’ll live like two people with one soul. And when I get a divorce, we’ll come back here and we’ll be happy together. (He looks at his watch). Go. my darling, and get ready to leave. I’ve just got a few things to wrap up. I’ll be back soon, then we’ll decide where to go and quickly. (They kiss) Goodbye, but not for long. (Leaves).
ESTHER: (flustered) I’ve waited so many years for this moment! So many times I’ve given up! Now the impossible has happened. (With heightened emotion, she stirs the fire that is about to go out, calls in an excited tone) Mum, mum!
(חנה לױפֿט אַרײַן)
חנה: האָסט מיך גערופֿן, מײַן קינד! װילסט אַװדאי עסן, האַ? אָט טראָג איך דיר שױן אַרײַן דײַן דינער. זע נאָר, פֿאַר װאָס האָסטו געלאָזט דאָס פֿײַער אױסגײן?
אסתּר: (פּױקט דאָס פֿײַער) שאַ, שאַ, נעם זיך נישט צום האַרצן, אַבי עס איז נאָך אין גאַנצן נישט אױסגעגאַנגען. און װוּ עס איז פֿאַראַן אַ פֿונק, קען מען נאָך אָפּראַטעװען. אָט װעסטו באַלד זען. און איצט, מאַמע, גיב מיר עסן. איך בין הונגעריק, אַז איך װאָלט געקענט אײַנשלינגען אַ גאַנצן אָקס.
חנה: אסתּרל, מײַן קינד, עפּעס איז געשען נײַעס. איז װער דאָ געװען? איך געדענק שױן נישט די צײַט, װען איך האָב דיך געזען אַזױ פֿרײלעך און אַזױ צופֿרידן. עס זאָל נאָר זײַן צום גוטן, טאַטע זיסער אין הימל! עפּעס איז דאָ געשען אַן איבערקערעניש.
אסתּר: יאָ, מאַמע, איך האָב פֿאַר דיר גוטע נײַעס. גײ, טראָג מיר אַרײַן עסן און זעץ דיך דאָ נעבן מיר, װעל איך דיר אַלץ דערצײלן.
חנה: גוטער גאָט אין הימל, איך בין נישט װערט דײַן חסד! אָט ברענג איך שױן אַרײַן. (אָפּ)
אסתּר (גרײט צום טיש. מאַכט זיך גלײַך די האָר, קוקט אין שפּיגל) װי זאָגט מײַן מאַמע, גאָטעניו, עס זאָל נאָר זײַן צום גוטן!
(חנה קומט מיטן עסן)
חנה: אָט דאָ, טאָכטער. עס און דערצײל דער מאַמען אַלצדינג, דו הערסט? באַהאַלט פֿון מיר קײן זאַך נישט. אַ מאַמע איז דער בעסטער פֿרײַנד!
אסתּר: (עסט) מאַמע, איך פֿאָר אַװעק.
חנה: (דערשטױנט) װאָס? דו פֿאָרסט אַװעק! װוּ אַהין? צו װעמען? צו װאָס?
אסתּר: מאַמע טײַערע, מאַטער מיך נישט מיט די אַלע פֿראַגן, װײַל איך קען דיר איצט גאָרנישט זאָגן. נאָר דו װעסט פֿון מיר קריגן אַ בריװ אין װעלכן איך װעל דיר אַלץ דערקלערן. איך פֿאַרזיכער דיר, אַז איך גײ נישט אַראָפּ פֿון גלײַכן װעג. קענסט גאַנץ רויִק זײַן, דו קענסט דאָך דײַן טאָכטער, און מעגסט זיך אױף מיר פֿאַרלאָזן.
חנה: הײַנטיקע קינדער, פֿרעג מיך נישט, איך קען דיר נישט זאָגן. אָט דאָס זענען די געבילדעטע, די געלערנטע. אַ מאַמע טאָר נישט פֿרעגן און אַ מאַמע טאָר נישט װיסן. װײ איז מײַנע יאָרן. (װײנט)
אסתּר: (רוקט אָפּ דאָס עסן) איך האָב געװוּסט, אַז עס װעט אַזױ זײַן. אַלץ קומט מיר אָן שװער! אַלץ, אַלץ! װי װאָלט געװען דער פֿאַל, װען איך זאָג גאָרנישט, פּאַק אײַן מײַנע זאַכן, פֿאָר אַװעק און דו װאָלטסט אַפֿילו נישט געװוּסט װוּ איך בין אַהינגעקומען? דאָס װאָלט בעסער געװען? גלײב מיר, מאַמע, עס איז בעסער צו הערן גוטע בשׂורות פֿון דער װײַטנס, אײדער צו האָבן צרות פֿון דער נאָענט...
חנה: מילא, זאָל שױן זײַן װי דו זאָגסט. אָבער װאָס װעלן מיר טון? דו קענסט דאָך דײַן טאַטנס פֿאַרדינסטן און דײַן ברודערס פֿילאָזאָפֿיע. פֿון װאַנען װעלן מיר נעמען צום לעבן? דו ביסט דאָך אונדזער גאַנצע פּרנסה־געבערין! װײ איז מיר.
אסתּר: זאָרג נישט, מאַמע, איך װעל דיר יעדע װאָך צושיקן װיפֿל איך װעל קענען. זײַ נאָר רויִק.
חנה: נו, אױב אַזױ, פֿאָר זשע געזונטערהײט. עס שטײט דאָך געשריבן אין די הײליקע ספֿרים, משנה מקום משנה מזל. מילא, אפֿשר װעט דיר גאָט העלפֿן, מײַן קינד? דיר דאָרט צושיקן דײַן זיװג. נו, זאָל איך אײַנפּאַקן דײַנע זאַכן?
אסתּר: יאָ, מאַמע, פּאַק אײַן אַלץ װאָס דו קענסט. די בעסטע אונטערװעש, און פֿאַרגעס נישט דאָס בלױע קלײד און דעם דרעסינג־גאַון און אַלע קלײניקײטן, הערסט? אַלץ דאַרף איך האָבן. יאָ, פֿאַרגעס נישט די נײַע פּידזשאַמעס.
חנה: גוט, מײַן קינד. (לאָזט זיך גײן)
אסתּר: און מאַמע, די ברױנע שיך און די סליפּערס.
חנה: אַלץ, אַלץ, מײַן קינד. (גײט)
אסתּר: אָ, יעס, און דעם װײַסן סליפּ, װאָס דו האָסט מיר געקױפֿט מיט פֿינף יאָר צוריק פֿאַר מײַן אױסשטײַער. נו, מאַמע, װאָס שטײסטו, האָסט נאָך נישט אײַנגעפּאַקט? (שמײכלט צופֿרידן)
חנה: אױ, אַ געזונט אױף דיר! װי קען איך פּאַקן, אַז דו האַלטסט מיך אין אײן רופֿן! (אָפּ)
אסתּר: (זעצט זיך פֿאַרמאַטערט) נו, גאָט זײַ דאַנק, שױן אַלץ אַראַנזשירט. (גײט צו צו דער ביכערשאַנק, קוקט איבער אײניקע ביכער, לאַנגע פּױזע).
(Chanah runs in)
CHANAH: You called me, darling. Will you actually eat now then? I’ll go and get you your dinner. Oh look, why have you let the fire go out?
ESTHER: (poking the fire) Don’t worry, it hasn’t completely gone out. And when there is even only a spark, it can be saved. You’ll soon see. And now, mum, give me some food. I’m so hungry, I could swallow a horse.
CHANAH: Esther dear, something has happened. Has anyone been here? I can’t remember a time that I’ve seen you looking this cheerful and happy. I hope it turns out well, please God! Something has happened to change you.
ESTHER: Yes mum, I have good news for you. Go and get some food for me and then sit down and I’ll tell you everything.
CHANAH: Good God in heaven, I don’t deserve Your kindness. I’ll bring it in now. (leaves)
ESTHER: (Does the table, fixes her hair, looks in the mirror). As mum says, Oh my God, I hope it turns out well.
(Chanah comes with the food)
CHANAH: Okay, Esther, here’s your food, eat up and tell your mother everything. Don’t hide anything from me. Your mum is your best friend.
ESTHER: (eating) Mum, I’m going away.
CHANAH: (surprised) What? You’re going away? Where? Who are you going to? What for?
ESTHER: Mummy dear, don’t pressure me with all these questions. I can’t answer them at the moment. But I will send you a letter explaining everything. I assure you I’m not going to do anything wrong. Calm down, you know your daughter and can rely on me.
CHANAH: Today’s children, don’t ask me, I can’t say anything. You are the ones who have studied and are educated. A mother isn’t allowed to ask or to know. Oh no (cries)
ESTHER: (moves the food away) I knew it would be like this. Everything has to be hard for me! Everything, everything! What would happen if I didn’t say anything, packed myself a case and went away without telling you, and you wouldn’t even know when I’d be coming back? Would that be better? Believe me, mum, it’s better to hear good news from far away than bad news close by…
CHANAH: So that’s that, it’ll be as you say. But what will we do? You know your father’s wage and your brother’s philosophy. What will we live off? You are the only one who brings money into the house! Oh no.
ESTHER: Don’t worry mum, I’ll send you whatever I can each week. Calm down.
CHANAH: Well in that case, go off then. It’s written in the holy books: “A change of place, a change of luck”. So that’s that. I hope God helps you, my child, and sends you the right partner. Should I go and pack your things?
ESTHER: Yes mum. Pack everything you can, my best underwear and don’t forget the blue dress and the dressing gown and all the little things. I have to have everything. Don’t forget the new pyjamas.
CHANAH: Okay, my child. (makes to leave)
ESTHER: And mum, the brown shoes and the slippers.
CHANAH: Everything, everything (leaving).
ESTHER: Oh yes, and the white slip which you bought me five years ago for my trousseau. Mum, why are you standing here? Haven’t you packed yet? (smiles happily)
CHANAH: My goodness, and how can I pack when you keep calling me back? (leaves)
ESTHER: (sits down, exhausted) Thank God everything is sorted out (goes to the bookshelf and looks at some books. Long pause.)
חיים־דוד דערשײַנט פֿאַרשלאָפֿן
חיים־דוד: זאָג מיר נאָר, טאָכטער מײַנע, די מאַמע האָט מיר דערצײלט, אַז דו פֿאָרסט אַװעק. איז דאָס אמת?
אסתּר: יאָ; איך האָב שױן דער מאַמען אַלצדינג דערצײלט. איך בעט דיך, לאָז מיך צו רו און שטעל מיר מער נישט קײן פֿראַגן.
חיים־דוד: חלילה. דו װילסט נישט, דאַרף מען נישט. אָבער איך װיל נאָר װיסן אײן זאַך און נישט מער. צו װעמען פֿאָרסטו? װי לאַנג װעסטו דיך זױמען? און װען קומסטו צוריק?
אסתּר: איך קען דיר אױף די אַלע פֿראַגן אַפֿילו קײן אײן ענטפֿער נישט געבן.
חיים־דוד: װאָס הײסט, דו קענסט נישט? װאָס בין איך דײַנס? (פּױזע) װאָס בין איך דײַנס, פֿרעג איך!
אסתּר: אַ טאַטע, אַ טאַטע, אַ טאַטע! שױן גוט!
חיים־דוד: בין איך יאָ אַ טאַטע? אַ דאַנקען גאָט דערפֿאַר, נו, אַז איך בין יאָ אַ טאַטע, האָב איך דאָך אַ רעכט צו פֿרעגן װוּ דו פֿאָרסט!
אסתּר: יאָ; דו האָסט אַ רעכט צו פֿרעגן, אָבער איך האָב נישט קײן מעגלעכקײט דיר צו זאָגן; װײניקסטנס נישט איצט.
חיים־דוד: (אױפֿגערעגט) אַזױ? אַ סוד! אַ סוד פֿאַר טאַטע־מאַמע, האַ? אױ, די הײַנטיקע קינדער, די קלוגע, די געלערנטע! (צײַגט אױף די ביכער) אַזאַ מזל אױף זײ, װי זײ האָבן דיך אױסגעלערנט!...
אסתּר: (בײז) לאָז מיך צו רו, איך בעט דיך. װאָס װילסטו פֿון מיר, װאָס מאַטערסטו מיך, װיפֿל בין איך דיר שולדיק? איך זאָג דיר, אױב װעסט מיך נישט אױפֿהערן צו פּלאָגן, װעל איך מיר דאָס לעבן נעמען און שױן. (װײנט).
חיים־דוד: אָט דאָס איז דער דרך־ארץ, װאָס מען גיט אָפּ טאַטע־מאַמע. אױ, צו װאָס ביסטו געבױרן געװאָרן? צו װאָס — פֿרעג איך.
אסתּר: אָט דאָס פֿרעג איך אױך. פֿון דעסטװעגן האָב איך צו דיר קײן טענה נישט, כאָטש דו ביסט שולדיק אין דעם. (זעצט זיך בײַם פֿײַער).
בעני דערשײַנט
חיים־דוד: אָט גײט מײַן פּרנסה־געבער. הונגעריק אַװדאי, האַ? (בעני רױמט אײַן אסתּרן אין אױער) אָט אַזױ, טאָג און נאַכט נאָר מען סודעט זיך. נו, האָסט שױן געבראַכט עפּעס נײַעס, תּכשיט מײַנער?
בעני: ס'איז נישט קײן נײַעס. אָבער װאָס אַרט עס דיך? מײַנע נײַעס װעלן דיך סײַ װי סײַ נישט אינטערעסירן.
חיים־דוד: נו, אױב דו האָסט נישט, װעל איך דיר דערצײלן נײַעס. דײַן שװעסטער פֿאָרט דאָך אַװעק. אַדרבא, זאָג, דו ביסט דאָך עפּעס אַ גרױסער פֿילאָזאָף, אַ קלוגער מענטש מיט אַ שאַרפֿן מוח, דאַרף אַ מײדל אַװעקפֿאָרן אַז טאַטע־מאַמע זאָלן אַפֿילו נישט װיסן װוּהין?
בעני: פֿאַר װאָס נישט? אױב זי פֿאַרשטײט, אַז זי דאַרף פֿאָרן, זאָל זי פֿאָרן. זי איז שױן גענוג אַלט צו װיסן װאָס זי טוט.
חיים־דוד: אַ װיסטער חלום זאָל אױסגײן צו דײַן קאָפּ, דײַנע הענט און פֿיס; משומד װאָס דו ביסט! איך האַלט זיך מיט דיר אַן עצה און װיל, אַז זאָלסט מיר אַרױסהעלפֿן, ביסטו גאָר אױף איר זײַט. װאַרט, װאַרט, איך װעל זיך שױן מיט דיר אָפּרעכענען.
בעני: נישט נייטיק. איך קען שױן דײַנע חשבונות.
חיים־דוד: דו װעסט בײַ מיר קײַען די ערד. שױן זאָלסטו זיך אַרױסטראָגן פֿון הױז, אױב נישט... װעל איך דיך אַרױסװאַרפֿן, װײַל אײנער פֿון אונדז מוז אָפּטרעטן!
בעני: טאַטע, זײַ נישט אין כּעס, מיר װעלן בײדע דאָ בלײַבן; מיר װעלן זיך שױן אױסגלײַכן. איך װעל נאָר אָנהײבן צו פֿאַרדינען און דיר אונטעררוקן עטלעכע שילינג פּאָקעט־מאָני װעט שױן אַלץ זײַן גוט, אַיאָ, טאַטע, איך פֿאַרשטײ װאָס עס קװעטשט דיך אונטערן לעפֿעלע? אָבער דערװײַל האָב איך נישט קײן אַרבעט און עס איז נישטאָ װאָס צו רעדן.
חיים־דוד: נו, יאָ, אַז דער לענדלאָרד װעט קומען נאָך רענט, װעל איך אים זאָגן, מיסטער־לעבן, איר מוזט װאַרטן ביז מײַן תּכשיט װעט װערן ביזי. און אונדזער לענדלאָרד איז דאָך אַ גוטע נשמה, אַ מענטש מיט אַ װײך האַרץ, װעט ער אַװדאי װאַרטן; װי זאָגסטו, טאָכטער?
אסתּר: איך זאָג, אַז איר בײדע נודיעט אַרױס די נשמה און איך האָב נישט קײן געדולד. (האַסטיק אָפּ).
חיים־דוד: און ער װעט זיכער נישט װאַרטן נאָר אונדז אַרױסװאַרפֿן אױף דער גאַס מיט אונדזער גאַנצן פֿאַרמעגנס, משטײנס געזאָגט.
בעני: עט, עט, עס װאַרפֿט זיך נישט אַזױ גרינג.
חיים־דוד: נו, יאָ, ער װעט אַװדאי פֿאַר דיר מורא האָבן. עפּעס אַ קלײניקײט, אַזאַ גרױסער מענטש װי דו? ביסט אַזאַ חכם, װאָס ליגט אױף מײַנע קראַנקע בײנער און שרײַט, מאַמע גיב עסן! (גײט צו די ביכער).
בעני: טאַטע, איך קען דאָס געזעץ בעסער װי דײַן לענדלאָרד. ענגלאַנד איז אַ פֿרײַע מדינה, דאָ װאַרפֿט מען נישט. אמת, ער האָט געלט, אָבער כאַראַקטער און מענטשלעכקײט, דאָס האָבן מיר.
חיים־דוד: נו, פֿרעג איך אַ קשיא: איז עס אַ װוּנדער, אַז הײַנטיקע קינדער זענען אַזױ צעלאָזן, װען מען לעזט אַזעלכע ביכער? (לעזט) די פֿרױ װאָס שטײט אין מיטן. די פֿאַרפֿירטע. פֿרײַע ליבע. מאַדאַם יצר־הרע. אָט דאָס איז אַװדאי דער מאַמעס מעשׂה־ביכל... אױ, עס איז פּשוט נישט אױסצוהאַלטן.
אסתּר דערשײַנט
אסתּר: נו, װי האַלט איר? שױן דערלײדיקט קאַפּיטאַל און אַרבעט? אױ, נאַראָנים, דאָס האָבן שױן פּרובירט גרעסערע פֿון אײַך און דערװײַל איז עס זײ נישט געלונגען.
(Chaim-Dovid appears sleepily)
CHAIM-DOVID: Tell me my daughter, your mother says you’re going away. Is that true?
ESTHER: Yes, I’ve already told mum everything. Please leave me alone and don’t ask me any more questions.
CHAIM-DOVID: God forbid. If you don’t want to, you don’t have to. But I want to know one thing and that’s all. Who are you going to? How long will you stay there? And when will you come back?
ESTHER: I can’t answer even a single one of those questions.
CHAIM-DOVID: What do you mean you can’t? What am I to you? (pause) I’m asking you, what am I to you?
ESTHER: My father, my father, my father, okay!
CHAIM-DOVID: Am I really your father? Thank God for that. So if I am your father, I’ve a right to know where you’re going.
ESTHER: You may have the right to ask, but I have no way of answering it, at least not yet.
CHAIM-DOVID: (perturbed) Why? Is it a secret? A secret from your parents? Oh today’s children, the clever, the educated (points to the books) – I’m sure they’ve taught you that stuff. To hell with them! .
ESTHER: (angry) Please leave me alone! What do you want from me? Stop harassing me. What have I done to you? I’m telling you, if you don’t stop tormenting me, I’ll just take my own life and be done with it. (cries)
CHAIM-DOVID: So this is the respect you give your parents. Why were you even born? Why? I’m asking you.
ESTHER: I also ask myself that. But for all that I don’t blame you, even though it’s all your fault (sits by the fire)
(Benny comes in)
CHAIM-DOVID: Here comes my breadwinner. Are you hungry eh?
(Benny whispers in Esther’s ear)
It’s the same day and night – just secrets. So have you brought any news, my precious boy?
BENNY: No news. But what do you care? My news won’t interest you in any case.
CHAIM-DOVID: Well, if you don’t have anything to say, I’ll tell you the news. Your sister is going away. So tell me, since you’re a bit of a great philosopher, a clever clogs with a sharp mind, is it normal that a daughter takes off and doesn’t tell her father and mother where she’s going?
BENNY: Why not? If she thinks she has to go, she should go. She’s old enough to know what she’s doing.
CHAIM-DOVID: I hope you have nightmares about this in your head and your hands and feet, you scoundrel! I ask you for advice and want your help— but you’re completely on her side. Just you wait, I’ll get my own back on you.
BENNY: You don’t need to. I already know your schemes.
CHAIM-DOVID: You’re walking a fine line. You’d better get out of here or I’ll throw you out— one of us has to go!
BENNY: Dad, don’t be angry, we’ll both stay here. We’ll sort this out. I’ll start earning and give you a few shillings pocket money and everything’ll be fine. I understand what’s bothering you dad, but right now I have no work and there’s nothing to talk about.
CHAIM-DOVID: So when the landlord comes for the rent, should I say to him, “My dear Sir, you must tarry awhile until my jewel of a son gets some ‘busy season’ work?” And our landlord, he’s just the most generous fellow, of course he’ll just wait, won’t he? What do you think Esther?
ESTHER: I think you two are both insufferable and I haven’t got patience for you. (She leaves hastily)
CHAIM-DOVID: And he certainly won’t wait. He’ll throw us out onto the street with all our possessions – no doubt about that.
BENNY: You know, it’s not that simple to throw people out of their home.
CHAIM-DOVID: Yeah, I’m sure he’ll be afraid of you. He’s small fry compared to a man as important as you. You’re such a clever clogs, but you’re still dependent on your old father and just demand food from your mother. (goes to the books)
BENNY: Dad, I know the law better than your landlord. England is a free country. People don’t get thrown out here. It’s true, he may have the money, but we’re the ones with character and humanity.
CHAIM-DOVID: Here, I’ll ask you a tricky question. Is it a wonder that today’s children are so wild when they read these sort of books? (reads the titles) “The Woman Who Stands in the Middle, The Misguided, Free Love, Madame Desire. Oh, actually it’s another one of your mother’s story books…oh, I simply can’t bear it…
(Esther comes in)
ESTHER: So what’s going on? Have you sorted out all the problems of capital and labour? You fools, greater minds than yours have tried to work on that and haven’t succeeded.
(אַ קלאַפּ אין טיר, לילי דערשײַנט)
לילי (זײער צעטראָגן): גוד איװנינג!
חיים־דוד: אַ גוט יאָר. קומט נענטער. װאָס שטײט איר אין מיטן?
לילי: אסתּר, איך האָב געװאָלט מיט אײַך עפּעס רעדן, אָבער נאָר מיט אײַך אַלײן.
אסתּר: אָלרײַט, לילי. טאַטע, זײַ אַזױ גוט, גײ אַרײַן אין צװײטן צימער.
חיים־דוד: שױן װידער אַ סוד. װײ איז מיר, װוּ באַהאַלט מען זיך פֿון זײ; װוּ טוט מען זיך אַהין? איך װעל גאָר צוגײן צו דער יוניאָן כאַפּן אַ דאָמינאָ. (אָפּ)
אסתּר: בעני, פּליז גײ אַרײַן אין קיטשן. שטער אונדז נישט. (נערװעז)
בעני: איך װאָלט סײַ װי אַװעק פֿון דאַנען. אירע סודות אינטערעסירן מיך נישט. (אָפּ)
אסתּר: קומט אַהער, לילי, זיצט און דערצײלט מיר װאָס אײַך האָט אַהערגעבראַכט צו מיר.
לילי: אסתּר, אַלס פֿרײַנדין װיל איך אײַך עפּעס פֿאַרטרױען. מאָריס איז שױן זינט עטלעכע טעג אַװעק פֿון דער הײם, אפֿשר װײסט איר װוּ ער איז?
אסתּר: איך? פֿון װאַנען זאָל איך װיסן?
לילי: (אַפּעלירט) אסתּר, איך בעט אײַך אין נאָמען פֿון אונדזער פֿרײַנדשאַפֿט, העלפֿט מיר אים געפֿינען. איך קען אָן אים נישט לעבן...
אסתּר: פֿאַר װאָס איז ער אַװעק פֿון דער הײם?
לילי: מיר האָבן זיך צעקריגט און ער איז אַװעק. ער װיל נישט איך זאָל גײן טאַנצן. נו, װעל איך נישט גײן. איך װעל אַלץ טון װאָס ער פֿאַרלאַנגט פֿון מיר, אַבי ער זאָל קומען צוריק. (װײנט)
אסתּר: אױב איך װעל אים זען, װעל איך מיט אים איבעררעדן. אָבער איך קען אײַך נישט צוזאָגן, אַז עס װעט מיר געלינגען. (איבערגאַנג) לילי, איר זענט זײער לײַכטזיניק. נישט אַזױ האַנדלט אַ פֿרױ קעגן איר מאַן. אַ מאַן װיל האָבן אַ הײם, אַ פֿרױ פֿאַר זיך אַלײן, אַ װירטין אין שטוב. איר זענט דאָס אַלץ נישט געװען. ער האָט אײַך געליבט, האָט איר באַדאַרפֿט זײַן ליבע אָפּהיטן, אָפּפֿרישן װי אַ צאַרטע בלום, אָבער איר האָט עס נישט געטון. נו, גאַנץ נאַטירלעך איז זי פֿאַרװעלקט געװאָרן און איצט האָב איך מורא, אַז עס איז שױן צו שפּעט.
לילי: (דערשטױנט) פֿון װאַנען װײסט איר דאָס אַלץ?
אסתּר: ער האָט דאָס פֿאַר מיר פֿאַרטרױט. אין זײַן אומגליק, האָט ער פֿאַר מיר זיך דאָס האַרץ אױסגערעדט. איך האָב פּרובירט אים אײַנצורעדן, אַז איר זענט נאָך יונג און איר װעט מיט דער צײַט אַנדערש װערן, כאָטש איך פֿיל און פֿאַרשטײ, אַז דאָס װעט קײן מאָל נישט זײַן. איר זענט אפֿשר נישט שולדיק, עס איז אײַער כאַראַקטער, און דאָס קען מען נישט ענדערן. ער האָט מיר אױך אױסדריקלעך געזאָגט, אַז ער קען נישט און װעט נישט מער לעבן מיט אײַך.
לילי: ער װעט מוזן, איך װעל אים צװינגען דערצו. (װײנט)
אסתּר: איר זענט נאַיִװ, לילי. עס איז נישטאָ אַזאַ געזעץ װאָס קען צװינגען אַ מאַן צו װױנען מיט זײַן פֿרױ אױב ער װיל נישט.
לילי: אױב נישט צוליב מיר, איז צוליב עפּעס אַנדערש. (צעגערט) צוליב זײַן קינד, װאָס איך טראָג אונטער מײַן האַרצן.
אסתּר: (שפּרינגט אױף נערװעז) װאָס רעדט איר, לילי, איז דאָס אמת אָדער נעמט איר עס אָן אַלס מיטל אים צו ברענגען צוריק?
לילי: דאָס איז דער רײנער אמת. די צײַט װעט דאָס איבערצײַגן.
אסתּר: (פֿאַר זיך) אױב אַזױ האָב איך פֿאַרשפּילט. יאָ, יאָ, לילי, ער װעט גײן מיט אײַך צוריק אַהײם, איר האָט אַ רעכט אױף אים. אױ, מײַן קאָפּ! (עפֿנט דאָס פֿענצטער) איך לײַד הײַנט פֿון שרעקלעכע קאָפּשמערצן.
חנה מיט באַגאַזש
חנה: אָט דאָ, טאָכטער, האָב איך דיר אַלץ אײַנגעפּאַקט און פֿאָר געזונטערהײט. (דערזעט לילין) אָ, אַ גאַסט בײַ אונדז. װאָס מאַכט איר לילי?
לילי: אַ דאַנק, אײַ עם אָו קיי.
מאָריס פֿרײלעך געשטימט. דערזעט לילין און בלײַבט שטײן אין פֿאַרלעגנהײט.
אסתּר: מאַמע, זײַ אַזױ גוט און מאַך טײ. מיר האָבן דאָך אַזעלכע געסט.
חנה: יאָ, יאָ. אָט גײ איך שױן צושטעלן דעם קעסל. (אָפּ)
אסתּר: מאָריס, לילי איז אײַך געקומען איבערבעטן. זי װיל, איר זאָלט גײן אַהײם.
מאָריס: איך װעל נישט גײן. (צו לילי) מיט װעלכן רעכט קומסטו מיך זוכן אין פֿרעמדע הײַזער?
לילי: האָב איך דען נישט קײן רעכט, ביסטו דען נישט מײַן געזעצלעכער מאַן?
מאָריס: (װערט װילד) אָבער נישט מער װי בײַם געזעץ.
לילי: מאָריס, איך בעט דיך, קום אַהײם. איך װיל נישט געבן מענטשן קײן געלעגנהײט צו זאָגן, אַז דו ביסט פֿון מיר אַנטלאָפֿן.
מאָריס: הלװאַי װאָלט איך געקענט אַנטלױפֿן פֿון זיך אַלײן און פּטור װערן פֿון דעם זינלאָזן לעבן. װאָס דערװאַרט מיך בײַ דיר אין דער צוקונפֿט; װאָס פֿאַר אַן אינטערעס קען איך האָבן בײַ דיר, אַז מיר זענען צװײ קאָנטראַסטן?! מיר האָבן דאָך קײן שום געמײנשאַפֿטלעכס צװישן זיך. נאָר אױב דו װעסט זיך שפּילן מיט מײַנע געפֿילן און עס װעט דיר דאָך געלינגען מיך צוריקצונעמען אַהײם, דאַן װעט דאָס פֿאַר אונדז בײדע זײַן נישט מער װי אַ גיהנום.
אסתּר: מאָריס, באַרויִקט אײַך. גײט אַהײם און גיט איר אַ מעגלעכקײט זיך אױסצורעדן. זי האָט אײַך זײער װיכטיקס מיטצוטײלן. (קערט אַװעק דעם קאָפּ)
לילי: מאָריס, נישט צוליב מיר בעט איך דיך. אױב דו ביסט בײז אױף מיר, טו עס נישט צוליב מיר, נאָר צוליב מײַן קינד — אונדזער קינד — װאָס דאַרף געבױרן װערן. (אסתּר דרײט שנעל אױס דעם קאָפּ, קוקט אױף מאָריסן).
מאָריס: װאָס רעדסטו, לילי? איז דאָס אמת?
לילי: אַזױ אמת װי גאָט לעבט! (סצענע.)
אסתּר: מאָריס, גײ אַהײם. מען קען נישט גײן קעגן גורל. אַזױ איז עס באַשטימט! (װישט זיך די אױגן) איר זעט (צײַגט אױף איר באַגאַזש) אָט האָב איך באַשטימט צו פֿאָרן אױף אַ װעג װעלכער איז געװען אױסגעשפּרײט מיט בלומען און אַז דער גורל װיל נישט, גײט עס נישט...
מאָריס: לילי, גײ אַהײם, איך װעל באַלד קומען.
לילי: (מיט צופֿרידנקײט) דײַן ערנװאָרט?
מאָריס: יעס, מײַן ערנװאָרט.
לילי: אָלרײַט, איך גלײב דיר. גוד־בײַ. (אָפּ)
(סצענע. לאַנגע פּױזע. אסתּר װײנט היסטעריש)
מאָריס: (נעמט זי אַרום) אסתּר, מײַן טײַערע, גלײב מיר, אַז מיר איז פֿיל ערגער װי דיר. דו ביסט, װײניקסטנס, פֿרײַ, נישט צוגעבונדן צו קײנעם, איך אָבער, װי װעל איך עס אױסהאַלטן?
אסתּר: (פֿאַרצװײפֿלט) מאָריס, גײ אַהײם. עס רופֿט דיך איצט אַ פֿליכט! דו װעסט װערן אַ פֿאָטער און דאָס לעבן פֿון דײַן קינד װעט אין דיר אײַנפֿלאַנצן ליבע, גלױבן און מוט. דו װעסט װידער קענען פֿאָרזעצן דעם שװערן קאַמף. איך אָבער, פֿאַר װעמען האָב איך צו לעבן? װער דאַרף מיך? (צעװײנט זיך) װער װעט פֿאַרנעמען דײַן פּלאַץ אין מײַן האַרצן?
מאָריס: די װעלט איז פּוסט און נאַריש. נישטאָ קײן ממשותדיקס. איך האָב געהאַנדלט לײַכטזיניק, נישט־אױסגערעכנט, און דערפֿאַר זיך פֿאַרדרײט אין אַזאַ קאָשמאַר פֿון װעלכן איך װעל זיך שױן קײן מאָל נישט קענען באַפֿרײַען. דו אָבער האָסט שױן געהאַנדלט מיט פֿאַרשטאַנד, מיט איבערלײגונג. — דער רעזולטאַט? מיר זענען בײדע באַנקראָט. (נעמט זי אַרום) אסתּר, מיר האָבן בײדע געהאַט אַ שײנעם, גײַסטרײַכן חלום, װאָס האָט נאָר געדױערט אַ קורצע צײַט און באַלד זענען מיר געקומען צו דער איבערצײַגונג, אַז נאָר חלומות קענען זײַן אַזױ גײַסטרײַך און שײן! אסתּר טײַערע, זײַ מיר מוחל! דו װײסט דעם אמת, אַז איך האָב עס אַנדערש געמײנט און געװאָלט. איך גײ װוּ עס רופֿן מיך די פֿליכטן פֿון אַ פֿאָטער, אָבער איך פֿאַרזיכער דיר, אַז דו און נאָר דו װעסט זײַן אין מײַן האַרצן און פֿאַרנעמען דאָס אָרט פֿון מײַן געליבטער, מײַן פֿרױ און לעבנס־באַגלײטערין. זײַ געזונט, מײַן האַרציק געליבטע, און טראַכט תּמיד װעגן מיר, װײַל איך װעל שטענדיק דענקען װעגן דיר. (סצענע. גיט איר אַ קוש. זי באַגלײט אים צו דער טיר).
מאָריס: גוד־בײַ, מײַן אסתּר.
אסתּר: גוד־בײַ. (מאָריס אָפּ. זי גײט װאַקלענדיק זיך צום טיש, פֿאַלט אַרױף אױף אים און צעװײנט זיך ביטער).
פֿאָרהאַנג פֿאַלט.
(A knock on the door. Lily enters)
LILY: (very upset) Good evening.
CHAIM-DOVID: Good evening, come inside – don’t stand so far away.
LILY: Esther, I need to speak to you alone.
ESTHER: Alright Lily. Dad, would you please go into the other room?
CHAIM-DOVID: Another secret! My god, how can I get away from them? I’ll just go out to the union and grab a game of dominoes. (leaves)
ESTHER: Benny, please go into the kitchen. Don’t disturb us. (nervously)
BENNY: I’m getting out of here even without you asking. I’m not interested in her secrets. (leaves)
ESTHER: Come and sit down, Lily, and tell me what you’ve come to say.
LILY: I have to tell you something confidential, as a friend. A short while ago Morris left me.
2
2Translator’s note: The Yiddish translates here as “a few days ago”. This is surely a mistake on the part of Brown because the action happens in a continuous sequence. I have therefore translated it as “a short while ago” which would work better in performance.
Do you know where he is?
ESTHER: Me! How would I know?
LILY: (pleading) Esther, I’m asking you as a friend, please help me find him. I can’t live without him.
ESTHER: Why did he leave?
LILY: We had an argument and he left. He doesn’t want me to go dancing, fine, I won’t go. I’ll do everything he asks if only he comes back (cries).
ESTHER: If I see him, I’ll speak to him, but I can’t promise you that I’ll be able to. (changing focus) Lily, you’re very thoughtless. A wife shouldn’t treat her husband like that. A man wants a home and a wife who is only his, and who keeps the household. You’ve never been that. He loved you. You should have protected that love, kept it alive like a delicate flower but that’s not what you did. So naturally it withered, and now I’m afraid it’s too late.
LILY: (astonished) How do you know all this?
ESTHER: He told me in confidence. In his unhappiness, he opened his heart to me. I tried to convince him that you are still young and things’d be different in time, although I really think they never will. It’s probably not your fault, it’s your character, and that’s something you can’t change. He also said outright that he can’t and won’t live with you.
LILY: He has to. I’ll make him! (cries)
ESTHER: You’re naïve, Lily. There’s no law that can force a man to live with his wife if he doesn’t want to.
LILY: If not for me, then for something else (hesitates)… for his child, which I’m carrying under my heart.
ESTHER: (jumps up nervously) What are you saying Lily? Is that true or is it a way of trying to make him come back?
LILY: It’s completely true. you’ll see soon enough.
ESTHER: (to herself) If that’s so, then I’ve lost. Yes, Lily, he’ll come home to you, you have rights over him. Oh my head! (opens the window) I’ve got a terrible headache today.
(Chanah comes in with the luggage)
CHANAH: Here you are, Esther, I’ve packed everything. Go safely. (sees Lily) Oh, you’ve got a guest. How are you, Lily?
LILY: Okay, thank you.
(Morris appears, happy. He sees Lily and stops, very embarrassed )
ESTHER: Mum, please can you make some tea? We have special guests.
CHANAH: Yes, yes, I’ll put the kettle on.
ESTHER: Morris, Lily has come to make up with you. She wants you to come home.
MORRIS: I won’t go. (to Lily) What right do you have to go looking for me in other people’s houses?
LILY: Don’t I have a right, are you not my legal husband?
MORRIS: (wildly) In nothing more than the law!
LILY: Morris, I beg you, come home. I don’t want people to start saying you ran away.
MORRIS: If only I could run away from myself and get rid of this senseless life. What future do I have with you? How could you be interested in me when we’re so different? We have nothing in common. If you play with my feelings and manage to make me go back home, it will be nothing less than a living hell for both of us.
ESTHER: Morris, calm down. Go home and give her a chance to talk to you. She has something very important to say. (she turns her head away)
LILY: Morris, I’m not begging you for myself. If you are angry with me, don’t do it for me, but do it for my child – our child – who’s on the way.
(Esther turns her head quickly to look at Morris)
MORRIS: What are you saying Lily? Is it true?
LILY: I swear to God it’s true. (extended pause) 3 3Translator’s note: The word “stsene” (סצענע) appears three or four times in the text. It is difficult to translate into an English stage direction. It means a tableaux or a pause which entails a moment of unspoken action on stage, in this text occurring at points of heightened emotion. I have translated it as “Extended pause.”
ESTHER: Morris, go home. You can’t walk away from fate. That’s destiny! (wipes her eyes). You see (points to her luggage). Here, I was ready to go on a journey that was scattered with flowers. But if fate doesn’t will it, it won’t happen.
MORRIS: Lily, go home. I’ll come soon.
LILY: (happily) Promise.
MORRIS: Yes, you have my word.
LILY: Alright, I believe you. Goodbye (goes)
(Extended pause. Esther cries hysterically)
MORRIS: (puts his arms around her) Esther, my darling. Believe me, this is worse for me than for you. At least you’re free, not bound to anyone. But me, how will I bear it?
ESTHER: (desperately) Morris, go home. Your duty calls you! You’re going to be a father and your child will give you love, faith and courage, and you’ll be able to carry on with those tough battles. But who have I got to live for? Who needs me? (cries) Who will take your place in my heart?
MORRIS: It’s an empty, foolish world. Nothing feels solid. I was reckless, didn’t think ahead, and now I’m tangled up in this nightmare I can never get out of. But you’ve acted with good judgment and thought. And the result? We are both bankrupt. (he puts his arms around her). Esther, we both had a beautiful, vibrant dream which only lasted a short time, but too soon we’ve learned that only dreams can be so divine and beautiful! Esther darling, forgive me. You know the truth: that I had something else in mind, that I wanted something else. I’m going back to Lily out of my duty as a father, but I assure you: you and only you will stay in my heart and have the place of my beloved, my wife and life-companion. Be well, my heart’s love, and always think about me, because I will always think of you. (Extended pause. He gives her a kiss and she accompanies him to the door)
MORRIS: Goodbye, my Esther.
ESTHER: Goodbye. (Morris goes. Esther goes shakily to the table, sits and cries bitterly)
CURTAIN
