Sep 25, 2019
The Dead Awaken: A Scene from the 1925 Moscow Granovsky Theatre production of A Night in the Old Market (Granovsky and Gordon 1985).
INTRODUCTION
Yakov Leshchinsky was born near Kiev in 1876 and died in Jerusalem in 1966 (Estraikh 2007). As a young man, he was a leading figure in the Zionist Socialist Workers Party, which, at its height in 1906, claimed 27,000 members, making it second in size only to the Bund among Jewish socialist parties in Russia (Leshchinsky 2018 [1906]).
After studying in Switzerland, Leshchinsky became Director of the Economics and Statistics Department of YIVO in Vilna. Until the 1950s, he was the leading demographer of world Jewry (Leshchinsky 1928, 1932). Among his many other accomplishments, he was the first to offer an authoritative estimate of the number of Jews who perished in the Holocaust (Leshchinsky 1948).
Di ekonomishe lage fun Yidn in Poyln demonstrates that Poland was especially hard hit by the Great Depression and that Polish Jews suffered inordinately from the collapse. For one thing, they faced much discrimination in the labor market; the government itself sharply restricted employment of Jews in the state sector, and boycotts against Jewish businesses were becoming more common. For another, a disproportionately large part of the Jewish work force consisted of marginal traders and merchants who had outlived their functional utility.
Most commentators were deeply pessimistic about the prospects for Poland’s three million Jews and advocated mass emigration, hardly a realistic recommendation given the strict limits then placed on immigration to the United States, Palestine, and other countries. Leshchinsky stood apart. Ironically, given the events that were to transpire in just a few years, he convincingly argued that Poland’s Jews formed the cultural center of world Jewry (Leshchinsky 1947) and faced a good chance of enjoying economic stability once the Great Depression became a spent force. Moreover, he detected convergence of Jewish and non-Jewish occupational structures insofar as Jews were becoming increasingly proletarianized in large industry. (On the last point, the 1931 Polish census, published some years after Di ekonomishe lage fun Yidn in Poyln, would show that he exaggerated. Jewish workers were becoming increasingly marginalized in relatively small enterprises, mainly in the food, garment, and textile industries; see Garncarska-Kadary 2004: 242.)
For the most part, Di ekonomishe lage fun Yidn in Poyln is a vigorous and painstaking quantitative and theoretical analysis. However, when Leshchinsky makes the transition from background to foreground — from an overview of economic conditions in the world and in Poland to the case of Poland’s Jews — he suddenly turns lyrical, finding analytical grounding in Y. L. Peretz’s A Night in the Old Market.
Click here to download a PDF of this text and its translation.
ס׳װאַרפֿט זיך אין די אויגן יעדן, װער ס׳באַזוכט נאָר פּױלן, אַז צװישן די דאָרטיקע ייִדן הערשט אַ שרעקלעכע פּאַניק, ניט קײן מאָמענטאַלע, טאָג־ אָדער חודש־פּאַניק, אַרױסגערופֿן פֿון אָנגעלאָפֿענע שטורעם־געשעענישן, אַן איבערגײענדיקע און פֿאַרגײענדיקע און דעריבער אַ נאָרמאַלע אין אַ געװיסן זין, נאָר אַ באַשטענדיקע, אַ תּושבֿ־ און תּמיד־פּאַניק, װאָס האַלט אין קלעם די נשמה פֿון די מאַסן און געװעלטיקט איבער זײ יאָרן; אַ פּאַניק, װאָס פֿירט צו אַ ניט־גלױבן אין די אײגענע כּוחות, אין די אײגענע מעשׂים און אונטערנעמונגען, אין מאָרגנדיקן טאָג, אין אַ װיפֿל ס׳ניט איז בעסערער צוקונפֿט. און אױך װאַרפֿט זיך אין די אױגן אַזאַ נערװעז־צערודערטער צושטאַנד פֿון דער פּסיכיק פֿון די ייִדישע מאַסן, װאָס דערמאָנט אַ פּאָגראָם־צושטאַנד, אַ צושטאַנד, װען מען מוז זיך ראַטעװען, װען מען מוז לױפֿן, װען יעדער מוז זיך ראַטעװען, מוז אַרױסראַטעװען, װאָס ס׳איז מעגלעך און װיפֿל ס׳איז מעגלעך, װען באַטראַכטן, איבערלײגן, אױסאַרבעטן אַ פּלאַן, באַזונדערס קאָלעקטיװ האַנדלען, בציבור באַטראַכטן און זוכן אַן אױסװעג איז קײן צײַט ניטאָ און נאָך װײניקער נשמה־אױפֿגעלײגטקײט, און דעריבער טוט יעדער פֿאַר זיך, װאָס ער קאָן און װיפֿל ער קאָן. און נאָך װאַרפֿט זיך אין די אױגן, אַז די דאָזיקע עקאָנאָמישע פּאָגראָם־פּסיכיק, דער דאָזיקער סאָציאַלער נשמה־חורבן האָט פֿאַרכאַפּט, שטאַרקער אָדער שװאַכער, אַלע טײלן פֿון פּױלישן ייִדנטום, פֿון אױבן ביז סאַמע אונטן, און אַז די אינטעליגענץ, חוץ גאָר־גאָר װייניקע און זעלטענע אױסנאַמען, העלפֿט שטאַרק מיט צו פֿאַרגרעסערן און פֿאַרברײטערן די דאָזיקע תּושבֿ־ און תּמיד־פּאַניק, און, װי אינטעליגענץ האָט ליב, טרײַבט זי איבער און דערפֿירט צו סאַדיסטישער הנאה פֿון װירקלעכע און פֿאָרױסגעזעענע צרות און גזירות.
פֿאַרשטײט זיך, יעדער ייִדישער יחיד טוט זיך זײַן אַרבעט, איז פֿאַרשמײַעט און פֿאַרהאַװעט, לױפֿט אין װאַרשטאַט אָדער פֿאַבריק, אַרבעט אָדער זוכט קונים אױף אָפּזעצן די סחורה, טראָגט אױף די פּלײצעס אַ צענפּודיקן קאַסטן אָדער שלעפּט אַ װעגעלע קױלן און גיסט זיך אָפּ מיט שװײס, שטײט אין קראָם און קוקט אַרױס אױף אַ קונה אָדער לױפֿט כאַפּן אַ גמילת־חסד, כּדי אָפּצאָלן אַ װעקסעלע אָדער צאָלן שטײַער, דרײט זיך אַרום אױף דער בערזע אָדער שטײט אין באַנק און בעט אַן הלוואה, כּדי קאָנען אױסקױפֿן אַ פּאַטענט אאַז״װ. דער יחיד װערט צו שטאַרק געטריבן פֿון דער נױט און פֿון דער סאָציאַלער מאַשין, אין װעלכער ער איז ניט מער װי אַ קלײן רעדעלע, אַז ער זאָל זיך קאָנען אָפּשטעלן און אַ קוק טאָן אין זײַן אײגענער נשמה און פּאַקן דעם ספֿק־װאָרעם, װאָס פּיקט דאָרטן און פֿרעסט אױף זײַנע כּוחות און זײַן גלױבן אינעם זיך און דערפֿאָלג פֿונעם שמײַען און האַװען; אָבער דער גוטער קענער פֿון דער ייִדיש־פּױלישער מאַסע דערפֿילט באַלד, אַז דאָס שמײַען איז אָן אינעװײניקסטן ברען, אָן פֿליגלען, מער אַ דרױסנדיקער אינערטער אימפּעט, װי אַ זיכער לױפֿן נאָך אַ באַשטימטן ציל, מער אַ טאָמער־יאָגעניש און אַן אפֿשר־דאָך־װאַרפֿעניש, װי אַ זיכער גײן אין אַ באַשטימטן װעג.
It is glaringly apparent to everyone who visits Poland that a frightful panic has spread among the Jews of that country. It is not a momentary, day- or month-long panic elicited by temporary, stormy circumstances that is therefore normal in a certain sense. It is a permanent, resident panic that grips the soul of the masses and dominates it for years, a panic that drives one to disbelief in one’s own powers, actions, and undertakings, in tomorrow, in a future that is even a little better. A sort of nervous agitation is also glaringly apparent in the psychology of the Jewish masses, reminding one of a pogrom atmosphere, a situation from which one must save oneself by fleeing and rescuing whatever and as much as one can. In particular, there is no time and too little goodwill to work out a collective plan publicly and seek a way out. Therefore, everyone does for himself what he can and as much as he can. It is also evident that this economic pogrom psychology, this social catastrophe of the soul, has gripped all sections of Polish Jewry to a greater or lesser degree, from the top to the very bottom. With very few exceptions, the intelligentsia helps to magnify and broaden this panic and, as is its wont, exaggerates it, taking sadistic pleasure from actual and anticipated troubles and misfortunes.
Understandably, every Jewish individual is preoccupied. He runs to work in the workshop or the factory, seeks customers to buy his goods, carries a forty-pound box on his shoulders or, dripping sweat, pulls a wagonload of coal, stands in a store and looks out at a potential customer or pursues a charitable, interest-free loan to pay off a promissory note or pay taxes, hangs around the stock exchange or stands in the bank requesting a loan in order to purchase a license. The individual becomes too strongly devoted to necessity and the social machine, in which he is no more than a small wheel, to allow himself to pause and glance into his own soul and get hold of the worm of doubt that eats at his powers and his belief in the success of all his hustling. But the person who understands well the Jewish-Polish masses soon senses that the hustle is without an inner fire, without wings, more an externally imposed impetus than the pursuit of a definite goal, more a quest for hurried what-ifs and abrupt and-yets than a sure-footed advance along a defined path.
A courtyard behind Nalewki Street,1930s.
דאָס לױפֿן פֿון די ייִדישע מאַסן אין די נאַלעװקעס פֿון איצטיקן װאַרשע מאַכט טאַקע אַן אײַנדרוק פֿון קאָנװוּלסיעס פֿון מענטשן, װאָס טרינקען זיך, פֿון מענטשן, װאָס טאָפּטשען זיך און דרײען זיך אױף אײן אָרט און רוקן זיך ניט װײַטער, רירן זיך באמת ניט פֿון אָרט. קײן באַזונדער ריטמישקײט איז קײן מאָל ניט געװען אינעם כאַאָטישן הו־האַ פֿון די ייִדישע נאַלעװקעס, אינעם דאָזיקן אוממענטשלעכן געדראַנג און ניט קאָנען באַװעגן זיך ניט רעכטס און ניט לינקס, אין דער דאָזיקער צונױפֿגעשטופּטער, צונױפֿגעדרײט־צונױפֿגעפּרעסטער שװאַרצער מאַסע קערפּערס, װאָס רײַבן זיך אײנער אינעם אַנדערן און שטופּן אונטער אײנער דעם אַנדערן, און דאָך בלײַבט עפּעס אַלץ װי ניט גערירט פֿון אָרט; אָבער פֿאַר דער מלחמה האָט מען געפֿילט טעמפּ, אימפּעט, פֿליסנדיקע ענערגיע, שטראָמענדיקע קראַפֿט אין דער דאָזיקער כמאַרע שװאַרצע קאַפּאָטעס, װאָס האָט זיך געצױגן פֿון אײן עק נאַלעװקעס ביזן צװײטן און האָט פֿאַרפֿלײצט מיט אירע שטראָמען אַלע זײַטיקע געסלעך און האָט געטריבן אין די לאַנגע שמאָלע הױפֿן אַרײַן מאַסן מענטשן, װאָס פֿלעגן דאָרטן נעלם װערן, אין די קעלערס, לעכער און ביידעמער און פֿלעגן אַרױסקריכן פֿון דאָרטן אָנגעלאָדענע מיט באַרגיקע פּעק און צװײ־דרײַ־גאָרנדיקע קאַסטנס אױף די פּלײצעס און זיך צוריק אַרײַנרײַסן אין דער געדיכטער שװאַרצער כמאַרע, זי צערײַסן, צעשטופּן, זי צװינגען זיך צערוקן און מאַכן אַ װאַרע און מיט די שװער אָנגעלאָדענע פּלײצעס פֿלעגן די דאָזיקע משׂא־מענטשן װי אױסשרײַען און געבן צו װיסן אַלעמען, אַז דאָרטן אין די שמאָלע פֿינצטערע הױפֿן, אין די קעלערס און אױף די ביידעמער װערט שװער געהאָרעוועט און פֿון מענטשישן שװײס װערט געמאַכט סחורה פֿאַרן ווײַטן און ברײטן רוסלאַנד. איצט איז אױך שװאַרץ אױף די נאַלעװקעס און אױך ענג, און אױך ניט מעגלעך זיך אַ דרײ צו טאָן, אָבער ס׳איז ניט קײן באַוועגלעכע מאַסע, נאָר אַ שטײענדיקע בלאָטע, פֿאַלט מען אַרײַן, װערט מען װי פֿאַרװיאַנעט — ניט אַרױסצוקריכן.
און אָט װען אַ גאַנצער קיבוץ װערט פֿאַרכאַפּט פֿון אײן שטימונג, װען דרײַ מיליאָן נפֿשות לעבן איבער אײן און דעם זעלבן געפֿיל, גיבן אײן און דעם זעלבן מאַך מיט דער האַנט, דעם באַקאַנטן ייִדישן ייִאוש־מאַך, װאָס גיט אַזױ איבער דעם פֿאַרצװײפֿלטן נשמה־ציטער, מוזן דאָ זײַן אַלגעמײנע ערנסטע סיבות, װאָס האָבן אַרױסגערופֿן די דאָזיקע קאָלעקטיװע שטימונג־פּאַניק, און, שנית, מוז אַזאַ קאָלעקטיװע דערשלאָגנקײט, אַזאַ קאָלעקטיװע פֿאַרצװײפֿלונג פֿון איר זײַט װערן אַ חורבן־פֿאַקטאָר אין לעבן. אײדער מיר װעלן פּרוּװן דערקלערן די דאָזיקע סיבות, װעלן מיר ברענגען עטלעכע בילדער, אַרױסגעריסן פֿון צאַפּלדיקן לעבן, טאַקע בעיני געזען, װאָס װעלן דער עיקר אילוסטרירן דעם באַשריבענעם פּאַניק־צושטאַנד, אָבער אין אײן װעג װעלן זײ שױן אױך אונדז געבן שליסלען צו דערקלײַבן זיך צום מקור פֿון דער פּאַניק בײַ פֿאַרשײדענע גרופּן און קלאַסן און אין פֿאַרשײדענע טײלן פֿון פּױלן.
The rush of the Jewish masses on Nalewki Street 1 1 Before World War II, one of Warsaw’s two main Jewish districts was the area around Nalewki Street, now Bohaterów Getta (Heroes of the Ghetto) Street. See Volman (1966). in today’s Warsaw gives the impression of drowning people convulsing or of plodding people milling about in one spot and failing to move forward. No special rhythm exists in the chaotic hubbub of Jewish Nalewki—it is an inhuman jostling that makes it impossible to move left or right, a jam-packed, black mass of bodies that knock against each other and push one under the other and yet somehow seem not to move from their place. In contrast, before the war one felt a tempo, a momentum, a fluid energy, a forceful wave of black kaftans from one end of Nalewki to the other, flooding all the side streets and forcing masses of people into the long, narrow courtyards, from which they disappeared into the cellars, holes, and attics, crawling out of them loaded down with mountainous packages or two or three stories of boxes on their shoulders, only to tear once again into the thick, black gloom and force themselves to move and make their way. And with their heavily loaded shoulders these delivery people shouted out and let everyone know that there, in the narrow, dark courtyards, in the cellars and in the attics, heavy toil was taking place, and products for far and wide Russia were being made by manly sweat. Now it is also black on Nalewki and still cramped and impossible to turn around, but there is no life—instead of a mobile mass there is a standing bog, and if one falls in one is stuck, unable to crawl out.
When an entire community becomes caught up in one mood—when three million souls experience one and the same feeling, give one and the same hand gesture, the well-known Jewish sign of anguish that expresses a desperate shuddering of the soul—there must exist general and profound reasons for the collective dejection and panic. Before we seek to clarify these reasons, we will sketch a few pictures torn out of real life, incidents actually seen with my own eyes, that will illustrate the essence of the mood of panic but in one way will also give us the keys to the source of panic among various groups, classes, and regions in Poland.
Nalewki Street, 1930s.
אין פּרצעס „בײַ נאַכט אױפֿן אַלטן מאַרק“ איז פֿאַראַן אַ סצענע אױפֿן בית־הקבֿרות, אינסצענירט פֿון מאָסקװער גראַנאָװסקי־טעאַטער, װוּ ס׳לױפֿן אַרום מענטשן־שאָטנס, בלאָנדזשען, שפּרינגען, יאָגן זיך אײנער נאָכן אַנדערן, שפּרינגען אײנער איבערן אַנדערן, כאַפּן עפּעס אין דער לופֿט, װערן ערגעץ נעלם און באַװײַזן זיך פּלוצעם ערגעץ פֿון אַ זײַט, פֿון אַ לאָך, פֿון אַ פֿינצטער װינקל, פֿאַלן עפּעס װי אַראָפּ פֿון הימל, דרײען זיך אײנער אַרום צװײטן, שעפּטשען און מאַכן העװיות; לופֿטפֿיגורן, װאַקסענע פּנימער, הינערשע פֿיסלעך, טױט־ניט־טױטע, לעבעדיק־ניט־לעבעדיקע; בײנער, הױטן, טױטע גופֿים מיט לעבעדיקע נשמות, אױסגעהױכטע נשמות און װאַכנדיקע גופֿים, קבֿרים־תּושבֿים און קבֿרים־געסט, קבֿרים־אַריסטאָקראַטן און קבֿרים־אבֿיונים, פֿאַר דער צײַט געקומענע און צו שפּעט געקומענע; אַ רעש, אַ טומל, אַ געשרײ־געפּילדער פֿונעם לױפֿן־שפּרינגען, פֿונעם שעפּטשען־אין־אױער־אײַנרױמען, אַ יאַריד, אַן אמתער יאַריד, אָבער אַ בית־עולם־יאַריד, אַ שאָטן־יאַריד.
אָט די דאָזיקע סצענע מוז מען זיך דערמאָנען, װען מען דרײט זיך אַרום אַ שטיקל צײַט אױף אַ מאַרק אין אײנער פֿון די ייִדישע שטעט — אין װאַרשע, צי אין װילנע; אין ביאַליסטאָק, צי אין לעמבערג. באַזונדערס בולט װערט דאָס בילד, װען מען גײט אַרױס צו ערשט זונטיק אױף אַזאַ מאַרק, װען די לאַנגע שורות נידעריקע בודקעס־מצבֿות ליגן אַזױ שטיל, טױט, װי באַהאַלטנדיק עפּעס אונטער זיך, און נאָך דעם קומט מען אױף דעם זעלבן מאַרק אין אַ װאָכעדיקן אָדער גאָר אין אַ יאַריד־טאָג און מען דערזעט די ייִדישע אַלטע װײַבער, אײַנגעװיקלט אין שמאַטעס; יונגע װײַבלעך מיט בלײכע אױסגעצערטע פּנימער בײַ די פּאָר לײדיקע פֿלעשער; ווײַסע בערד, װאָס שטאַרטשען אַרױס פֿון צװישן הענגענדיקע איבער די בודקעס הױזן און פּידזשאַקעס פֿון מיתה־משונה־קאָלירן; אונטערטאַנצנדיקע בחורימלעך מיט אַלטע קאַלאָשן אין די הענט, װאָס רױמען אײַך אײַן אַ סוד, אַז דאָ נאָענט אין אַ הױף קאָנען זײ אײַך פֿאַרקױפֿן מכּל־טובֿ און האַלב אומזיסט; אַן אײַנגעהויקערטער זקן, װאָס זיצט אין אַ װינקל און לאַטעט שיך; אַ געשטאַלט, חצי ייִדענע, חצי מכשפֿה, בעט זיך בײַ אײַך, אירע בעבלעך, הײסע, פֿרישע, זאָלן אײַך װױל באַקומען; אַ מאַסע פּאַרשױנען, ספֿק מענער, ספֿק װײַבער, װאַרפֿן זיך אָן אױף אײַך מיט ביטעס, פֿאָרשלאָגן, ברכות, קללות און װילדע אױסרופֿן, װאָס ס׳איז שװער צו פֿאַרשטײן זײער מײן. און װאָס טיפֿער, אַלץ געדיכטער די מחנה, אַלץ פֿאַרפּלאָנטעטער דער קנױל, אַלץ הילכיקער דער טומל, אַלץ שװערער דאָס אָטעמען — אַ בית־הקבֿרות־יאַריד, אַ בית־עולם־יאַריד מיט שאָטן־מענטשן און לופֿטפֿיגורן, מיט שמאַטעסמענטשן, װאָס באַװעגן זיך, רעדן, האַנדלען, װאַנדלען, מאַכן מיט די הענט און מיט אַלע איבעריקע אבֿרים, נאָר לעבן לעבן זײ ניט.
In Peretz’s A Night in the Old Market produced by the Moscow Granovsky Theater [in 1925], there is a scene in the cemetery with zombies wandering around, chasing each other, jumping over each other, catching something in the air, disappearing, but suddenly, in a dark corner on the side, managing to fall down from the heavens, one circling another, whispering and grimacing. Figures in the air with waxen faces and chickens’ legs, the dead but not dead, the living but not living, bones, skin, dead bodies with living souls, grave dwellers and grave guests, grave aristocrats and grave paupers, early arrivers and latecomers—a commotion, a racket, a din, a fair, a real fair but a cemetery fair, a devil’s fair.
One recalls this scene after spending some time in a market in one of the Jewish cities—in Warsaw, Vilna, Bialystok, or Lemberg. The picture becomes especially pronounced when one first goes out to such a market on a Sunday, when the long rows of low booths lie as still as tombstones, dead, as if they are hiding something underneath, and afterwards one goes to the same market on a weekday or especially on a fair day and one sees old Jewish women wrapped up in rags; young women with pale, emaciated faces sitting beside a few empty bottles; white beards protruding from between variously colored pairs of pants and jackets hanging from the booths; little boys hopping around with their old galoshes in their hands, whispering to you the secret that in a nearby courtyard you can buy whatever you wish for a pittance; a hunchbacked old man sitting in a corner repairing shoes; a figure, half-woman, half-witch, asking you to sample her hot, fresh beans; a mass of persons, perhaps women, perhaps men, throwing themselves at you with requests, proposals, blessings, curses, and wild proclamations, the sense of which is difficult to understand. And the deeper one goes, the denser the encampment, the more entangled the skein, the louder the ruckus, the more difficult it is to breathe—a cemetery fair with devil people and ethereal figures, rag people who move, speak, trade, wander, gesture with their hands and their other limbs. But they do not live.
