Oct 13, 2021
INTRODUCTION
Yiddish podcasts have become an essential component of the Yiddish media landscape in the past several years, both as a learning tool for Yiddish students and a way for veteran speakers to engage with the language and community and learn about the latest goings-on in the Yiddish world. In September 2020, Sosye Fox, the host of Vaybertaytsh, a feminist podcast in Yiddish, sat down (virtually) for a shmues with Meyer Dovid, host of Dos Yidish Kol, a weekly hour-long Yiddish-language radio show heard in the Boston area on WUNR 1600 AM/Brookline, MA (USA) and live-streamed via yiddishvoice.com. What follows is a bilingual transcript of their conversation.
The recorded conversation can be found here:
ס׳׳ף: איז דו ביסט אין ל׳׳אַ, ריכטיק?
מ׳׳ד: יאָ, איך וווין טעאָרעטיש דרײַ פֿערטל צײַט אין לאָס־אַנדזשעלעס. איך האָב נאָך אַלץ אַן אַזוי גערופֿענע זומערהײם אין באָסטאָן, און די ראַדיאָ-פּראָגראַם בלײַבט אין באָסטאָן, אַ סך חבֿרים. זינט מיר האָבן זיך באַזעצט, האָבן מיר פֿאַרבראַכט אַלע זומערס אין באָסטאָן, אָבער דעם פֿאַרגאַנגענעם זומער האָב איך נישט געקענט פֿאָרן.
ס׳׳ף: איך פֿאַרשטײ. ס'איז גוט. מײַן פּלאַן to the extent I have one איז אַז איך האָב אַ פּאָר פֿראַגעס און מיר קענען פּשוט רעדן פֿרײַ צווישן די פֿראַגעס. מע דאַרף נישט וואַרטן ביז איך פֿרעג אַ פֿראַגע כּדי צו רעדן וועגן עפּעס, אָבער איך האָב אַ פּאָר געדאַנקען , אַ פּאָר טעמעס. איז מיר קענען אָנהײבן מיט מײַן ערשטער פֿראַגע, וואָס איז כּמעט אַלע מאָל די זעלבע זאַך: ווער זײַט איר? ווער זײַט איר, מאיר דוד, פֿאַר זײ וואָס ווײסן נישט און אַפֿילו פֿאַר מיר וואָס מיר קענען זיך שוין אַ פּאָר יאָר פֿון דער ייִדיש-וואָך.
מ׳׳ד: אָקײ. איך בין אַ סך זאַכן. איך בין אַן אַמעריקאַנער, כאָטש מײַנע עלטערן שטאַמען פֿון אײראָפּע. דאָס איז מסתּמא וויכטיק אין מײַן לעבן. דער טאַטע האָט געשטאַמט פֿון דײַטשלאַנד און די מאַמע האָט געשטאַמט פֿון די קאַרפּאַטישע בערג. דאָס איז געווען טשעכאָסלאָוואַקײַ צווישן די וועלט-מלחמות, און אונגערן בעת דער צווײטער וועלט-מלחמה. איצט איז עס אוקראַיִנע. און זי האָט ווי אַלע ייִדן דאָרט — כּמעט אַלע ייִדן דאָרט — דורכגעמאַכט אוישוויץ. ווען זי איז געווען דרײַצן יאָר אַלט האָט מען זי מיט דער משפּחה פֿאַרשיקט קײן אוישוויץ און זי איז על-פּי-נס געבליבן לעבן. און מײַן טאַטע איז אַרויס פֿון דײַטשלאַנד מיט זײַן גאַנצער משפּחה, דאַנקען גאָט, אין 1939, אַרום 12 יאָר אַלט, נאָך קרישטאָלנאַכט. אָבער דאָס האָט געהאַט אַ שטאַרקע השפּעה אויף אים. בײדע האָבן זיך אויסגעלערנט ענגליש גאַנץ גוט, כאָטש בײדע האָבן געקענט זײער גוט דײַטש, פֿליסיק דײַטש. אָבער זײ האָבן כּמעט קיין מאָל ניט גערעדט דײַטש צווישן זיך — נאָר מיט אַנדערע האָבן זיי גערעדט דײַטש פֿליסיק. מײַן מאַמע האָט געקענט דײַטש, פֿליסיק האָט זי גערעדט מיט מײַן טאַטנס משפּחה אויף דײַטש. איז איך האָב געהערט דײַטש אַ סך און מער האָט זי גערעדט אנגעריש מיט איר שוועסטער און מיט אירע חבֿרטעס. איז איך בין געוואַקסן אין אַ פֿילשפּראַכיקער משפּחה כאָטש די שפּראַך פֿון דער הײם איז געווען ענגליש. מיט אַ ביסל שפּאַניש צוליב געהילף־אַרבעטער וואָס האָבן געאַרבעט פֿאַר טאַטע-מאַמע.
ס׳׳ף: איז ווען האָט ייִדיש אָנגעהויבן צו שפּילן אַ ראָלע אין דײַן לעבן?
מ׳׳ד: רעלאַטיוו שפּעט, קוקנדיק אויף אַלץ וואָס איך האָב שוין געזאָגט. ערשטנס, בין איך געוואַקסן מיט אַ סך שפּאַניש, אָבער דאָס איז נאָר געווען ווי אַ קינד, און שפּעטער האָב איך דאָס אין גאַנצן פֿאַרגעסן. איך בין געגאַנגען אין אַ תּלמוד-תּורה. מיר זענען ניט געווען רעליגיעז, מיר זענען געווען צווישן non-practicing Reform and non-practicing Conservative. מיר האָבן אָפּגעהיט אַלע יום-טובֿים אָבער נישט געווען ספּעציעל פֿרום אויסגעהאַלטן. אָבער מע האָט מיך געפּרוּווט שיקן אין אַ תּלמוד-תּורה, כּדי זיך אויסצולערנען פֿאַר מײַן בר-מצווה, און אַ ביסל צוגעגעבן אַ לערערין צו מיר צו לערנען העברעיִש, איז דאָס געווען די ערשטע צווײטע שפּראַך, וואָלט איך געזאָגט. און אין "הײַ-סקול" --
ס׳׳ף: מײַנס אויכעט, אגבֿ. איך מײן אַז דאָס איז ניט קײן זעלטענע זאַך צווישן ייִדישיסטן, אָבער ס׳איז אינטערעסאַנט סײַ ווי.
מ׳׳ד: אמת, יאָ.
ס׳׳ף: יאָ.
מ׳׳ד: און אין "הײַ-סקול", צוליב דער משפּחה און דעם טאַטן, האָב איך אויסגעקליבן דײַטש ווי מײַן שפּראַך צו לערנען. און איך האָב זיך זײער גוט קאָנצענטרירט אויף דײַטש, געוואָרן כּמעט פֿליסיק אויף דײַטש און נישט אַזוי פֿליסיק אויף העברעיִש אָבער אין מיטן פֿון "הײַ-סקול" האָב איך באַקומען — איך ווײס נישט פֿון וואַנעט — אַ נומער פֿון פֿאָרווערטס. און מײַן מאַמע האָט מיך געלערנט לײענען דאָס און דערקלערט אַז דאָס איז אַ געמיש פֿון דײַטש און העברעיִש און דאָס איז געווען זײער אַ טשיקאַווע און אינטערעסאַנטע זאַך פֿאַר מיר. און כ׳האָב ליב געהאַט שפּראַך און כ׳האָב באַשלאָסן צו קאָנצענטרירן אויף לינגוויסטיק ווי מײַן פֿאַך-לימוד אין קאַלעדזש און כ׳האָב זיך אויסגעלערנט אַ ביסל ייִדיש — איך האָב גענומען אײן זמן אין UCLA און דאָרט האָב איך געהאַט די געלעגנהײט זיך צו לערנען פֿון דזשאַנעט האַדאַ וואָס איז דעמאָלט געווען — עליה השלום, זי איז זינט דעמאָלט געשטאָרבן — אָבער זי איז געווען די לאַנגיעריקע לערערין פֿון ייִדיש אין UCLA. דאָס איז געווען דער אָנהויב און אין קאַלעדזש ווײַטער האָב איך זיך געלערנט אַ ביסל ייִדיש. און איך האָב פֿאַרגעסן אָן דעם נאָך קאַלעדזש. אָבער אין די שפּעטערע צוואַנציקער בין איך צוריקגעקומען צו ייִדיש און איך האָב זיך אײַנגעטיפֿט זײער שטאַרק אין דעם. און נאָך אײן זאַך: פֿון די פֿריִע יאָרן האָב איך ליב אַלע מאָל געהאַט ראַדיאָ — און שוין איך האָב גערעדט וועגן דעם — און איך האָב געהאַט אַ קאַלעדזשראַדיאָ־סטאַנציע — נישט, אַ ראַדיאָ־פּראָגראַם אין קאַלעדזש. מיר האָבן געשפּילט רעגײ־מוזיק, אָבער דאָס איז נישט אַזוי וויכטיק, אָבער צוזאַמען האָב איך צוזאַמענגעשטעלט די זאַכן און איך האָב געוואָלט האָבן אַ ייִדישע ראַדיאָ-פּראָגראַם וואָס איך קען זיך צוהערן צו דעם. און נישט געווען קײן ייִדישע ראַדיאָ-פּאָגראַמען אין באָסטאָן. האָב איך באַשלאָסן, איכ׳ל גײן צו אַ קאַלעדזש (אין דעם פֿאַל בראַנדײַס) און מאַכן אַ ראַדיאָ־פּראָגראַם.
ס׳׳ף: אין וואָסער יאָר איז דאָס געווען?
מ׳׳ד: דאָס איז געווען סוף 1990.אַ לאַנגע צײַט — אַ היפּש ביסל יאָרן צוריק.
(צוזאַמען)
ס׳׳ף: אַ גוטע לאַנגע צײַט צוריק יאָ.
מ׳׳ד: און דאָס איז געווען דער אָנהײב פֿון מײַן טיפֿן זיך אין ייִדיש ווי אַ דערוואַקסענער און דער אָנהײב פֿון מײַן קאַריערע אין ייִדישער ראַדיאָ.
ס׳׳ף: wow, איז ביסטו אויף דער זעלבער צײַט געווען אין — איך ווײס נישט — טעטיק אין אַנדערע ייִדישע אָרגאַניזאַציעס, אָדער האָסטו פּשוט געהאַט אַ געדאַנק פֿון אַ ייִדישער ראַדיאָ-פּראָגראַם און אַזוי ביסטו אַרײַן אין דער ייִדיש־רעדנדיקער וועלט?
מ׳׳ד: עע, איך בין געווען אַ ביסל — איך האָב זיך אָנגעשלאָסן אין באָסטאָנער אַרבעטער־רינג און דאָרט האָב איך באַגעגנט ייִדישיסטן. אײן אינספּיראַציע איז געווען דעמאָלט די וווּדערלעכע, באַרימטע קאַץ-גריץ משפּחה, און זײ האָבן דעמאָלט געהאַט אַ קינד און וואָס זיי האָבן באַשלאָסן זײ וועלן רעדן ייִדיש מיטן קינד, דאָס איז געווען אײן אינספּיראַציע. אָבער איך האָב עס גענומען פֿון פֿאַרשײדנע קוואַלן. אײן טאָג, געדענק איך, האָב איך אײַנגעדענקט, אַז איך האָב געהערט אַז אַהרן סוצקעווער קומט קײן ניו-יאָרק צו רעדן און פֿאָרצולײענען פֿון זײַן פּאָעזיע אין ייִוואָ, און איך, געדענק איך, בין אַהינגעפֿאָרן נאָר דאָס צו טון. און איך בין געקומען מיט מײַן רעקאָרדריקע, כּדי צו רעקאָרדירן. איך האָב באַשלאָסן, איכ׳ל בעטן נאָך סאַם נאָריך, צי איך קען דאָס רעקאָרדירן, אָבער ער האָט געזאָגט נײן, לײַדער נײן. און דאָס איז געווען אַ שאָד ווײַל ס׳איז געווען אַזוי פּרעכטיק צו הערן די פּאָעזיע. אָבער פֿון לערנען שפּראַך האָב איך ליב געהאַט זיך אײַנצוטיפֿן אין זאַכן, immersion אַזוי צו זאָגן. איז איך האָב אַלע מאָל ליב געהאַט צו גײן צו ייִדישרעדנדיקע אונטערנעמונגען אײדער איך האָב אַפֿילו אין גאַנצן פֿאַרשטאַנען די שפּראַך. עד-היום פֿאַרשטײ איך ניט אַלץ, אָבער איך וויל עס זאָל טאַקע זײַן אויף ייִדיש און איך מײן אַז דאָס איז דער בעסטער אופֿן צו לערנען.
ס׳׳ף: יאָ, איך בין מסכּים. איך מײן אַז מיר קענען צוריק צו דער טעמע פֿון לערנען זיך אָדער פֿון אונדזערע פּראָגראַמען ווי לערן-מיטלען. אָבער פֿאַר דעם האָב איך געוואָלט וויסן — אַנטשולדיק — באמת פֿאַר דעם: אפֿשר קענסטו דערקלערן פֿאַר די וואָס האָבן קיין מאָל ניט געהערט "דאָס ייִדישע קול", וואָס דאָס איז.
מ׳׳ד: יאָ, דאָס איז אַ וועכנטלעכע ייִדישע ראַדיאָ־פּאָגראַם. עס איז אויף ייִדיש, ס׳איז ניט בפֿירוש וועגן ייִדיש, כאָטש דאָס איז אָפֿט מאָל אַ טעמע. אָבער עס האָט צו טאָן מיט וואָס איז אינטערעסאַנט — עס איז אַ געמיש. וואָלט איך דאָס באַשריבן ווי צווישן "All Things Considered" און אַ מוזיק־פּראָגראַם. מיר שפּילן מערסטנס ייִדישע מוזיק, אָבער דאָס הײסט מזרח-אײראָפּעיִשע מוזיק, אַשכּנזישע מוזיק, אָדער עס קען זײַן אַנדערע מינים מוזיק. און מיר האָבן רעקלאַמעס, מיר האָבן ספּאָנסאָרס. די הויפּט-אַטראַקציע פֿון דער פּגראָגראַם די לעצטע עטלעכע צענדליק יאָר איז געווען די אינטערוויוּען — אַזוי ווי "All Things Considered" און אַ סך אַנדערע פּראָגראַמען, און דײַן פּראָגראַם, איז צו האָבן אינטערוויוען מיט פֿאַרשײדנאַרטיקע מענטשן, וואָס פֿאַר אַ מין טעמע ס׳זאָל ניט זײַן. און עס געפֿעלט מיר זײער וועגן דײַן פּראָגראַם וואָס דו טוסט אַן ענלעכע זאַך. איך האָב זיך אויסגעלערנט זאַכן וועגן שמינקע און זײַן אַ מאַמע, אַזעלכע זאַכן אויף מאַמע-לשון — אַ מחיה.
ס׳׳ף: אַ מחיה.
מ׳׳ד: ס׳זענען פֿאַרשײדענע עלעמענטן מיט ראַדיאָ און פּאָדקאַסט, אָבער אײן זאַך וואָס פּאָדקאַסט האָט בפֿירוש נישט איז "live", לעבעדיק, דירעקט (מיר האָבן ניט קײן זײער גוט וואָרט פֿאַר "live").
ס׳׳ף: "live", יאָ.
מ׳׳ד: איך האָב גענומען ניצן "live", איך האָב דעם צוגעגעבן. אָבער דו האָסט געטאָן אַ ביסל מיט "live" אָבער וואָס איך האָב געזען נישט צו פֿיל, אמת?
ס׳׳ף: אַ פּאָר עפּיזאָדן האָב איך רעקאָרדירט "live" און דאָס געפֿעלט מיר, אָבער...
מ׳׳ד: ס׳איז נישט נײטיק.
ס׳׳ף: איך מײן ס׳קען זײַן אַ שײנע זאַך ווען איך באַזוך אַ ייִדישע קהילה אין אַן אַנדער לאַנד אָדער אַן אַנדער פּלאַץ. איז מע וועט זען — ס׳קען זײַן אַז עס וועט ווערן אַ גרעסערע זאַך אָבער אויך אין דעם פֿאַל האָב איך אַן אינטימקײט מיט דעם עולם וואָס איז גלײַך דאָרטן מיט מיר — ס׳איז נישט אױף אַן עקראַן, יאָ? און דאָס געפֿעלט מיר.
מ׳׳ד: יאָ, אין דער וועלט פֿון פּאָדקאַסטס איז דאָס אַ גרויסע זאַך: מ׳האָט נישט קײן "live" מיטן פּראָדוקט אַלײן, מיט דעם מעדיום, אָבער מע מאַכט "live" פּאָדקאַסטס און דו האָסט דאָס געטאָן. איך האָב דאָס געטאָן אַ פּאָר מאָל. עס ברענגט צוריק דאָס געפֿיל פֿון "live." אָבער אונדזער צוגאַנג מיט דער ראַדיאָ-פּראָגראַם, צוריקקומענדיק צו דעם, איז געווען אַלע מאָל אַ געמיש פֿון "live" און פֿריִער-רעקאָרדירט. מיר האָבן אַלע מאָל געהאַט פֿריִער-רעקאָרדירטע זאַכן ווען ס׳איז שווער צו שלעפּן מענטשן אַרײַן אין סטודיאָ, איז זעלטן וואָס מײַן שותּפֿטע חתיה האָט געקענט קומען אין סטודיאָ . און איך האָב זי רעקאָרדירט און דערנאָך געשניטן (איך בין געוואָרן אַ שטיקל שנײַדער מיט רעקאָרדירן קלאַנג) —
ס׳׳ף: איך אויך.
מ׳׳ד: אָבער איך פֿלעג כּמעט אַלע פּראָגראַמען איבערגעבן "live." און צוליב דעם, צום באַדויערן, האָב איך ניט אַלע טאַשמעס פֿון מײַן פּראָגראַם ווײַל איך בין געווען דער אײנציקער מענטש, נישט געווען ווער ס'זאָל רעקאָרדירן. דאָס איז געווען — אַ מאָל פֿעלט אַ גאַנצע פּראָגראַם.
ס׳׳ף: איך מײן אַז ס׳איז דאָ אַן אונטערשײד צווישן אונדזערע פּראָגראַמען וואָס איך רעד מײן איך אַ סך מער אָפֿט מיט מענטשן וואָס רעדן ייִדיש אויף אַ מיטלדיקן ניוואָ, לאָמיר זאָגן. איז פֿאַר זײ קען עס זײַן שווער אפֿילו זײ איבערצורעדן צו רעדן מיט מיר אויף ווײַבערטײַטש בכלל — איז דאָס צו מאַכן דירעקט? Forget it. דאָס איז ניט אויפֿן טיש, ווײַל ס׳איז טאַקע מוראדיק פֿאַר זײ, און יאָ, אין אָנהײב אויכעט פֿאַר זיך אַלײן אַז אַ זאַך זאָל זײַן "live". איז דאָס איז אַלע מאָל אַ שוועריקײט בײַ מיר, אַפֿילו צו געפֿינען מענטשן וואָס פֿילן זיך גענוג פֿליסיק, באַקוועם אַז זײ קענען אָנטײלנעמען.
מ׳׳ד: אָבער דו ציסט זײ צו מיטן געדאַנק אַז דו וועסט דאָס קענען אויסבעסערן נאָך דעם?
ס׳׳ף: יאָ, יאָ, יאָ. און אַזוי גײט עס, איך מײן. און אַוודאַי איז עס געוואָרן נאָך בעסער ווײַל מײַן ייִדיש איז געוואָרן בעסער מיט דער צײַט. ווען איך האָב אָנגעהויבן מיט ווײַבערטײַטש בין איך געווען מסתּמא אויף אַ מיטלדיקן ניוואָ אויכעט. איך האָב אָנגעהויבן זיך צו לערנען ייִדיש אין 2013, און איך האָב אָנגעהובן ווײַבערטײַטש אין 2016. איז דאָס איז משוגע ווען איך טראַכט פֿון דעם. און איך זאָג צו זײ אַז מײַן צוגאַנג צו דעם איז אַז מע מוז דאָס רעדאַגירן, ס׳וועט נישט זײַן פּערפֿעקט און דאָס איז נישט מײַן ציל, עס קען נישט זײַן. ווען איך וואָלט געוואָלט אַז עס זאָל זײַן פּערפֿעקט וואָלט איך נאָר געקענט רעדן מיט מענטשן אויף אַ געוויסן ניוואָ און דאָס וואָלט באמת באַגרענעצט וואָס איך קען טאָן און מיט וועמען איך קען רעדן. איז איך בין געוואָרן זײער אַ גוטע רעדאַגירטע — רעדאַגירטערין? רעדאַקטאָרשע פֿון אוידיאָ?
מ׳׳ד: רעדאַקטאָרשע. יאָ, יאָ, דײַן פּראָגראַם איז גאַנץ פֿײַן אין דעם זין. יאָ, איך באַמי זיך אַלע מאָל צו רעדאַגירן, און ווען איך רעקאָרדיר מענטשן וואָס — איך האָב אַלע מאָל געמאַכט די מערסטע אינטערוויוען פֿריער-רעקאָרדירט און נאָכדעם רעדאַגירט. האָב איך זײ אַלע מאָל געגעבן צו פֿאַרשטײן אַז דאָס וואָס זײ זאָגן, אַז זײ ווילן צוגעבן עפּעס אָדער אַוועקנעמען עפּעס, בין איך אין גאַנצן מסכּים דאָס צו טאָן ווי זײ ווילן. און איך באַמי זיך אַלע מאָל אויסצובעסערן אויב איך קען — אַ סך מאָל קען מער נישט אָבער, יאָ.
ס׳׳ף: איך מײן אַז מסתּמא האָבן מיר בײדע נישט אָנגעהויבן אונדזערע פּראָגראַמען מיט דעם ציל אַז עס זאָל ווערן אַ לערן־מיטל פֿאַר מענטשן, אָבער ס׳איז באמת יאָ געוואָרן אַזוי. איך מײן אַז ווען איך האָב אָנגעהויבן זיך צו לערנען ייִדיש האָב איך געניצט דאָס ייִדישע קול, און איך קריג אַ סך בליצבריוו פֿון סטודענטן וואָס ניצן ווײַבערטײַטש . איז ווי אַזוי פֿילסטו זיך וועגן דעם? בײַ מיר, איז דאָס געוואָרן אַ גרויסער דריק ווײַל באמת וויל איך נישט אַז מענטשן זאָלן מיר נאָכמאַכן אַזוי ווי איך בין אַזאַ דוגמא פֿון אַ פֿליסיק ייִדיש־רעדער, אָבער אויף דער אַנדערער זײַט פֿאַרשטײ איך פֿאַר וואָס זײ ניצן אוידיאָ, ווײַל איך אַלײן האָב דאָס געניצט מיט דיר און מיט אַנדערע רעקאָרדירונגען וואָס האָבן שוין עקסיסטירט ווען איך האָב אָנגעהויבן.
מ׳׳ד: איך פֿיל ניט אַזאַ דריק אָבער איך מײן אַז דאָס איז זײער אַ גוטער געדאַנק. ווי געזאָגט, ווען איך האָב זיך גענומען זיך צו לערנען ייִדיש האָב איך געזוכט ייִדישע ראַדיאָ-פּראָגראַמען. ס׳איז געווען אַ גוטער טאָג ווען איך בין געווען אין ניו-יאָרק, ווײַל דעמאָלט האָט מען געקענט אָנשטעלן די ראַדיאָ און הערן, כאָטש עטלעכע מאָל אַ טאָג, אַ ייִדישע ראַדיאָ-פּראָגראַם אויף WEBD און זונטיק זײַנען געווען עטלעכע. און ווען איך האָב זיך געלערנט אַנדערע שפּראַכן האָב איך זיך אוסגעלערנט די שפּראַכן דורך קוקן טעלעוויזיע ווען איך האָב געהאַט די געלעגנהײט, אָדער צוהערן זיך צו דער ראַדיאָ. איך בין געווען אַ צײַט עטלעכע חדשים אין ישראל. דעמאָלט האָב איך זיך אויסגעלערנט עבֿרית — דאָס איז געווען אין די שפּעט־ זיבעציקער יאָרן — האָב איך זיך צוגעהערט צו דער ראַדיאָ, שטענדיק. דאָס איז געווען זײער אַ גרויסע הילף, און געקוקט טעלעוויזיע און געקוקט פֿילמען. אָבער וואָס טוט מען מיט ייִדיש? ווען איך בין געווען אין באָסטאָן איז געווען "A Taste of Yiddish" דאָ און דאָרט און נישט געווען וווּ צוו גײן צו הערן ייִדיש. איז איך מײן אַז ס׳איז זײער אַ גוטער מיטל. הלוואַי וואָלט געווען אַ פּראָגראַם אויף טעלעוויזיע מיט בעסערע מענטשן וואָס רעדן ייִדיש בעסער און פֿליסיקער און אינטערעסאַנטער און אַנדערש, אָבער איך מײן אַז מ׳האָט נאָר דאָס ייִדישע קול און ווײַבערטײַטש, דאָס איז אַ גוטער אָנהײב. כאָטש מיר האָבן אַנדערע פּראָגראַמען, קען איך זאָגן אויך.
ס׳׳ף: יאָ האָבן מיר, זיכער.
מ׳׳ד: אַ פּאָר.
ס׳׳ף: אַ פּאָר, אמת.
מ׳׳ד: איך וויל דיר געבן דײַן אײגענע פֿראַגע — ווער ביסטו? און איך וויל וויסן, וווּ ביסטו צו ערשט?
ס׳׳ף: איצט בין איך אין ניו-יאָרק. ווער בין איך? איך בין אַ היסטאָריקערין פֿון אַמעריקאַנער ייִדישער געשיכטע. איך וווין טײלצײַטיק אין תּל-אבֿיבֿ, טײלצײַטיק אין ניו-יאָרק נאָך אַלץ, שוין אַ גוטע פּאָר יאָר אַזוי, און איך האָף אַז דאָס וועט אַ מאָל ענדיקן. און וואָס נאָך? איך שטאַם פֿון לאָנג-אײַלאַנד. איך בין איצט אַ post-doc בײַ סטאַנפֿאָרד, כאָטש זעט אויס ווי איך וועל קיין מאָל נישט צוריק אין סטאַנפֿאָרד — צוליב דעם ווירוס וועל איך ניט טאַקע זײַן דאָרטן. און וואָס נאָך? איך שרײַב אַ בוך וועגן אַמעריקאַנער ייִדישע זומער־לאַגערן, דאָס איז כּמעט פֿאַרענדיקט. איז האָפֿנטלעך וועל איך האָבן נײַעס וועגן דעם אין די קומעדיקע פּאָר חדשים? אָ, און איך בין איצט אַ peer review רעדאַקטאָרשע פֿון אין געוועב. דאָס איז זײער נײַ, ס׳האָט זיך נאָר וואָס אָנגעהויבן. וועגן וווּ בין איך, איז דאָס איז אַן אינטערעסאַנטע פֿראַגע, ווײַל איך האָב געדאַרפֿט זײַן אין ניו-יאָרק פֿון פֿרילינג אָן, מערסטנס. אָבער איך האָב געהאַט פּלענער צו זײַן מיט מײַן מאַן אין תּל-אבֿיבֿ)ער וווינט אויך מיט מיר טײלצײַטיק אין בײדע ערטער)אויף נאָר אַ פּאָר וואָכן אין מאַרץ. און דאָס איז געוואָרן פֿיר חדשים, צוליב דער פּאַנדעמיע.איז, דאָס איז געווען מער אָדער ווײניקער פֿײַן, ווײַל אין אָנהײב איז ישׂראל געווען בעסער ווי ניו-יאָרק, אַוודאי. איצט איז עס דער היפּך, און מיר טראַכטן וועגן וואָס צו טאָן, ווײַל איצט האָבן מיר געדאַרפֿט נאָר זײַן דאָ אַ חודש, און איצט איז עס כּמעט צווײ חדשים, און מיר ווײסן נישט — איז, ס׳איז אַן אינטערעסאַנטע צײַט צו וווינען אין צווײ לענדער. איך רעקאָמענדיר עס נישט, אפֿילו ווען עס האָט אַ פּאָר מעלות — אַוודאי קען מען אַלע מאָל אַנטלויפֿן צו דעם אַנדערן פּלאַץ, אָבער עס איז זײער קאָמפּליצירט מיט וויזעס. אַנדערע זאַכן?
מ׳׳ד: וואָס האַלטסטו וועגן דעם באַגריף פֿון חסידישן ייִדיש?
ס׳׳ף: יאָ, איך האָב אויך געהאַט אַ פֿראַגע פֿאַר דיר וועגן חסידים, ווײַל איך וווּנדער זיך, צי דײַן פּראָגראַמס צוגאַנג צו חסידים האָט זיך געביטן אין משך פֿון די יאָרן?
מ׳׳ד: נו, איך בין נישט אַזוי אינפֿאָרמירט וועגן חסידים. איך האָב גערעדט מיט עטלעכע חסידים וואָס האָבן געזאָגט אַז זײ הערן זיך צו צו מײַן פּראָגראַם. אײן מענטש האָט מיר געזאָגט אין אַן אינטערוויו אַז ער הערט זיך צו אַ מאָל צו מײַן פּראָגראַם דורך אַ שטראָם -- ער איז אין ניו-יאָרק -- און ער פֿלעג זיך צוהערן צו דער פּראָגראַם אויף WEBD און שפּעטער אויף אַנדערע סטאַנציעס פֿון פֿאָרווערטס — די פֿאָרווערטס-שעה. אפֿשר איז ער אַן אויסנאַם, אָבער איך מײן אַז חסידים האָבן ליב זיך צוצוהערן צו ייִדיש, אַפֿילו ייִדישע פּראָגראַמען וואָס האָבן נישט צו טאָן מיט רעליגיע. אָבער… יאָ, וואָס איז געווען די פֿראַגע אָן חכמה? אַנטשולדיק.
ס׳׳ף: חסידים. ווײַל איך מײן אַז איך האָב געהערט אַ פּאָר עפּיזאָדן אין וועלכע דו רעדסט מיט חסידים אָדער געוועזענע חסידים...
מ׳׳ד: יאָ, יאָ.
ס׳׳ף: איך מײן... האָסטו דאָס געטון זינט דעם אָנהײב, אָדער איז דאָס אַ רעלאַטיוו נײַע זאַך?
מ׳׳ד: עס האָט מיר אַלע מאָל צוגעצויגן, אָבער איך האָב נישט געהאַט צופֿיל געלעגנהײטן זיך צו ווענדן צו דעם. אפֿשר וואָלט איך געקענט זאָגן, אַז מײַן שותּפֿטע חתיה, ווען מע וואָלט זיך געוואָנדן צו איר, זי איז געווען אַ ליטוואַק און אַ מתנגדישע פֿרוי, איז זי האָט געהאַט אַ שטיקל prejudice קעגן זײ. דאָס איז געווען אַ פּערזענלעכע זאַך. זי האָט מיך אַנטמוטיקט פֿון האָבן צו פֿיל צו טאָן מיט זײ, זי האָט נישט פֿיל געהאַלטן פֿון זײער ייִדיש. אָבער דאָס איז נישט געווען קײן תּירוץ נישט צו האָבן חסידים. איך האָב נישט צו פֿיל געלעגנהײטן געהאַט צו רעדן מיט זײ. לאָמיך געדענקען וועלכע פּראָגראַמען מיר האָבן געהאַט…
ס׳׳ף: ס׳קען זײַן שווער ווײַל אַ מאָל ווען איך האָב באַגעגנט חסידים, מערסטע פֿון זײ פֿילן זיך אַז זײ קענען נישט רעדן אויף אַ פּאָדקאַסט וואָס איז נישט חסידיש, ווײַל זײ האָבן מורא פֿון דעם וואָס קען געשען אין דער קהילה. די געוועזענע –– יאָ, איך רעד מיט זײ. איך וואָלט געוואָלט רעדן צו אַ ברײטערן עולם. ס׳קען אויך זײַן ווײַל ווײַבערטײַטש איז פֿעמיניסטיש און ס׳האָט אַ סך קווירע ענינים, און אפֿשר מאַכט דאָס נאָך מער קאָמפּליצירט פֿאַר זײ.
מ׳׳ד: איך געדענק פֿון די ערשטע פּראָגראַמען וואָס מיר האָבן געהאַט, ווען מיר זענען אַריבער אויף דער נײַער סטאַנציע, איז געווען עפּעס מיטן ליובאַוויטשער רבין. איך מײן אַז ס׳איז געווען פּונקט נאָכדעם ווי ער איז געשטאָרבן. איז האָבן מיר געהאַט אַ היגן ייִדיש־רעדער — אַ רבֿ פֿאַקטיש — האָט גערעדט און רבנים זענען אָפֿט מאָל זײער אָפֿן צו רעדן מיט ראַדיאָ-פּראָגראַמען. און אין די לעצטע יאָרן געדענק איך ווען דער פֿילם — ווי הײסט עס… אוי העלף מיר... דער פֿילם וועגן דעם טאַטן.
ס׳׳ף: אָ, מנשה.
מ׳׳ד: מנשה. ווען דאָס איז אַרויסגעקומען האָב איך געמאַכט אַן אינטערוויו מיט דעם. דאָס איז געווען אַ שטיקל שלאַגער בײַ אונדז. און לעצטנס האָבן מיר געהאַט אַן אינטערוויו מיט אלי ראָזען וועגן Unorthodox. יאָ, מיר האָבן אַלע מאָל געוואָלט האָבן ייִדיש-רעדערס. איך געדענק נישט זײַן ערשטן נאָמען… אפֿשר שמואלי? איך געדענק נישט. ווײַס איז געווען די פֿאַמיליע. ער איז געווען אַ שטיקל סענסאַציע אין די נײַנציקער יאָרן ווײַל ער איז געווען פֿון די ערשטע באַרימטע געוועזענע חסידים, און ער איז געקומען אויף דער ייִדיש־וואָך און אויף אַנדערע ייִדישע זומער-פּראָגראַמען. מיר האָבן געמאַכט אינטערוויוען מיט זײ. איז מיר האָבן אַלע מאָל געהאַט דאָ און דאָרט חסידים אויף אונדזער פּראָגראַם. נישט קײן גרויסער אונטערשײד. אַ מאָל זענען זײ נישט באַקוועם צו רעדן אויף ייִדיש ווײַל זײ מײנען אַז מיר רעדן אַן אַנדער שפּראַך. נישט אַלע, אָבער זײ וואָס זענען נאָר אײַנגעטיפֿט אין זײער סבֿיבֿה מיטן סטערעאָטיפּישן טראַנסקאַרפּאַטישן ייִדיש, דאָס איז אַן אונגעריש ייִדיש. מע רופֿט דאָס חסידיש-ייִדיש אָבער דאָס רופֿט מען בעסער אַ טראַנסקאַרפּאַטיש ייִדיש. איז זײ זענען ניט באַקוועם צו רעדן מיט מיר ווײַל זײ זאָגן "אונדז זענען," איך זאָג "מיר זענען," און זײ האָבן אַנדערע פֿאָרמען ייִדיש. אָבער אַ סך פֿון זײ זענען גאַנץ באַקוועם צו רעדן. קודם-כּל, קענען מיר בײדע זיך פֿאַרשטײן אײנער דעם צווײטן, און אַ סך פֿון זײ — ספּעציעל די עלטערע — זענען באַקוועם צו רעדן כּלל-ייִדיש אָדער עפּעס וואָס איז גענוג נאָענט צו כּלל-ייִדיש.
ס׳׳ף: יאָ, איך מײן אַז איך האָב נישט קײן גרויסע מײנונג וועגן חסידיש ייִדיש — איך מײן אַלע ייִדישן זײַנען גוט בײַ מיר. איך וויל אַז ווײַבערטײַטש זאָל האָבן אַ סך מינים ייִדיש און עס געפֿעלט מיר צו הערן חסידיש-ייִדיש און יאָ, איך מײן אַז דאָס קען געשען אַז איך רעד מיט אַ געוועזענער חסידישער פֿרוי און זי רעדט אַ מאָל טײלווײַז אויף ייִדיש, טײלווײַז ענגליש, ווײַל אפֿשר איז דאָס פּשוט מאָדנע פֿאַר איר וואָס מיר רעדן ייִדיש, ווײַל דאָס איז אַ מאָדנע באַשלוס בײַ איר, ווײַל דאָס איז נישט קײן אידעאָלאָגיע בײַ איר. און דאָס איז פֿאַרשטענדלעך. איז איך פּראָביר… I don't police that. איך מײן אַז ווען איך רעד מיט אַ חסידישער פֿרוי און ווען מיר גײען אַרײַן און אַרויס פֿון ייִדיש (צו ענגליש) איז דאָס בסדר ווײַל בײַ איר איז דאָס נאַטירלעך.
מ׳׳ד: יאָ. איך האָב אַנ ענלעכן צוגאַנג. אָבער איך מײן אַז טײל מענטשן ווילן מאַכן אַ גרויסע גדולה וועגן חסידיש-ייִדיש, אַז דאָס דאַרף מע לערנען, דאָס דאַרף מען מאַכן אַ סטאַנדאַרד פֿון דעם, מע דאַרף אַרויסוואַרפֿן ייִוואָ־ייִדיש און זײ קוקן אַראָפּ אויף ייִוואָ-ייִדיש, אויף כּלל-ייִדיש הײסט דאָס. אָבער איך בין נישט מסכּים מיט דעם צוגאַנג. מענטשן קומען צו ייִדיש און זײ האָבן נישט קײן פּראַקטיק מיט שפּראַך-בילדונג, און זײ זעען אַז דאָס וואָס מע לערנט אין אַ קלאַס איז נישט דאָס זעלבע וואָס מע רעדט אויף דער גאַס, און זײ מײנען אַז מע דאַרף דאָס בײַטן. אָבער זײ ווײסן נישט ווי אַזוי צו מאַכן אַ סטאַנדאַרד און לערנביכער, אַ גאַנצע פּראָגראַם און אַ קורס-פּלאַן פֿאַר אַן אַנדער דיאַלעקט. און דאָס איז נישט געשטויגן, נישט געפֿלויגן. וואָס איז געוואָרן מיט ווײַבערטײַטש "live"? איך בין געווען בײַ די ערשטע סעסיעס — מיר איז זײער געפֿעלן,אָבער וואָס איז געווען דײַן —
ס׳׳ף: "Live"? דער שמועסקרײַז?
מ׳׳ד: יאָ דער שמועסקרײַז וואָס דו האָסט געהאַט. דערצײל אונדזער עולם וועגן דעם: די געשיכטע פֿון דעם, צי גײט עס אָן ווײַטער, וואָס איז געשען און וואָס האַלטסט דו וועגן דעם?
ס׳׳ף: אָ, יאָ. זיכער. איז אין דעם אָנהײב פֿון דער פּאַנדעמיע, ווי אַ סך פֿון אונדז, פֿון אַלע מענטשן אויף דער וועלט, האָב איך געהאַט אַ סך מורא און איך האָב זיך געפֿילט זײער אַלײן. איך בין זײער אַ געזעלשאַפֿטלעכער מענטש. איך פֿאַרברענג מיט פֿרײַנד אַלע מאָל, איך גײ אין דרויסן, איך בין ניט אַזאַ מין מענטש וואָס האָט ליב צו זײַן אין דער הײם אַלײן, אָדער אַפֿילו אַלײן מיט מײן פּאַרטנער די גאַנצע צײַט. איך מײן אַז דאָס איז נאָרמאַל. און איך האָב געטראַכט: wow, איך האָב טאַקע געבויט עפּעס אַ קהילה — צוהערערס פֿון ווײַבערטײַטש — און איך קען זײ נישט אַלע. און וואָס וואָלט געשען ווען איך וואָלט פּשוט געמאַכט אַ פֿאַרבעטונג: קום אַרײַן אין אַ זום אויף אַ געוויסער צײַט און מיר קענען רעדן צוזאַמען אויף ייִדיש. און ס׳איז געווען זײער הצלחהדיק. מיר האָבן — איך מײן אין אָנהײב זײַנען געווען 50 מענטשן, מער אפֿשר אויף דער ערשטער. און מיט דער צײַט איז עס פֿאַרקלענערט געוואָרן אַוודאי. אָבער דאָס איז געווען אויך גוט, ווײַל 50 מענטשן איז אַ סך אין אַ זום-צימער און מ׳האָט געדאַרפֿט מאַכן break-out rooms און ס׳איז געווען אַ סך מער קאָמפּליצירט. איז מ׳האָט אָנגעהויבן אין מאַרץ און באמת גײט עס נאָך אַלץ ביז הײַנט אין אַ געוויסן זינען. מענטשן קומען אַרײַן אין זום-צימער נאָך אַלץ. איך בין אַלײן נישט דאָרטן מיט זײ און מ׳האָט נישט קײן אָפֿיציעלע טעמע און אַזוי ווײטער. אָבער וואָס איז געשען איז מיט דער צײַט איז אַ צאָל מענטשן זײַנען געקומען כּמעט יעדע וואָך, און דאָס איז געווען זײער שײן. איז זײ האָבן געבויט אויך עפּעס אַ מין קהילה. געווען 20 פֿון זײ אָדער אַ מאָל כּמעט 30, אויך די גרופּע וואָס האָט נאָר וואָס געמאַכט אַ נײַע Broad City אויף ייִדיש, דאָס האָט זיך אָנגעהויבן אין דעם שמועסקרײַז. אַ פּאָר פֿון זײ האָבן זיך נישט געקענט פֿאַר דעם. איז דאָס מאַכט מיך פֿילן זיך זײער פֿרײלעך וואָס איך האָב געקענט שפּילן די ראָלע פֿון אַ שדכנטע.
מ׳׳ד: דו האָסט געשאַפֿן אַ קהילה — אַ קהילה־שדכנטע.
ס׳׳ף: און אויך אַ שדכנטע פֿון פֿרײַנד — דאָס איז זײער שײן.
מ׳׳ד: אָקײ, אַ לעצטע פֿראַגע. וואָס האָסטו אין זינען אויף להבא.
ס׳׳ף: להבא. איך האָב אַ פּאָר עפּיזאָדן רעקאָרדירט פֿון ווײַבערטײַטש און נאָך נישט אַרויסגעגעבן. און איך האָב נאָך אַלץ געדאַנקען פֿאַר מענטשן מיט וועמען איך וויל רעדן. איך וויל מאַכן מער שעפֿערישע עפּיזאָדן. איך מײן אַז "רעדן מיט די טויטע", מײַן עפּיזאָד ווען איך האָב quote-unquote, אין גענדזן-פֿיסלעך גערעדט מיט רות רובין, איז מיר זײער שטאַרק געפֿעלן. און אויך קאָלאַבאָראַטיווע עפּיזאָדן ווי "דער Women's March". זײ זײַנען מיר זײער שטאַרק געפֿעלן. אָבער זײ נעמען אַ סך מער צײַט. מיט שעפֿערישקײט קומט אַ סך מער אַרבעט. איז איך דאַרף טראַכטן טאַקע וואָס קומט אין דער צוקונפֿט — צי איך וויל אַרויסגעבן ווײניקער עפּיזאָדן וואָס זײַנען מער קאָמפּליצירט, צי איך וויל ווײַטער מאַכן אינטערוויוען. איז מע וועט זען. איז וויל איך שטעלן אַ פֿראַגע: וואָס קומט פֿאַר דיר אין דער צוקונפֿט? צי דאָס בײַט זיך, צי נישט?
מ׳׳ד: אַ שטענדיקע פּראָבלעם וואָס וואַקסט אָן אַ סוף איז מײַן אַרכיוו. איך האָב בײַ זיך אין דער הײם מערסטנס ניט אָפּגעהיטן גענוג גוט מײַן אַרכיוו פֿון טאַקע דרײַסיק יאָר פֿון ייִדישע אינטערוויוען און פּראָגראַמען, און פֿון דעם דאַרף איך מאַכן אַ סדר. איך האָב אויך אַן אַלטמאָדיש וועבזײַטל וואָס איך וויל מאָדערניזירן און איך האָב אויך געדאַנקען , אַ מאָל, אַוועקצוגײן פֿון ערדישער ראַדיאָ "Terrestrial Radio" און גײן אויף די נײַע מעדיע פֿון לײַוו-שטראָמען און פּאָדקאַסטן. עס איז מסתּמא שוין לאַנג צײַט. אײן מענטש וואָס איך האָב אינטערוויויִרט האָט געמאַכט אַ כּמו-רעקלאַמע אַז "If you know what a radio is and how to use it you can listen to me on the Boston airwaves tonight."
ס׳׳ף: גוט, איז אַ דאַנק!
מ׳׳ד: אָקײ, סאָסיע, ווײַטער מיט הצלחה און איך שאַץ דיך אָפּ, דײַן אַרבעט און יישר-כּוח.
ס׳׳ף: אַ דאַנק דיר, יאָ, יישר-כּוח דיר, מע וועט זײַן אין קאָנטאַקט.
מ׳׳ד: און איך ווינטש דיר אַ גוט, געבענטשט יאָר. שנה טובֿה.
ס׳׳ף: דיר אויכעט, שנה טובֿה. Bye!
מ׳׳ד: Bye!
ס׳׳ף: זײַ געזונט.
מ׳׳ד: זײַ געזונט.
Farkertzert un farbesert:
SF: So you’re in L.A., right?
MD: Yes, theoretically I live three-quarters of the time in Los Angeles. I still have a so-called “summer home” in Boston, and the radio program is still in Boston.
SF: So, good. Who are you, Meir Dovid, for those who don’t know?
MD: I’m a lot of things. I’m an American, although my parents come from Europe. That’s probably important in my life. My dad came from Germany and my mom came from the Carpathian mountains. Between the world wars it was part of Czechosolvakia. Now it’s Ukraine. And she, like nearly all Jews there, went through Auschwitz. When she was thirteen years old she was sent with her family to Auschwitz. She miraculously survived. My dad left Germany with his entire family — thank God — in ’39. [When he was] around 12 years old, after Kristallnacht. That made a deep impression on him. Both of them learned English very well, although they both knew fluent German. But they almost never spoke German with each other -- only with others. My mother spoke with my dad’s family in German. She spoke more Hungarian with her sister and friends. So I grew up in a polyglot family, although the language of our home was English, with a bit of Spanish because of the workers who worked for my parents.
SF: When did Yiddish begin to play a role in your life?
MD: Relatively late considering everything I just said. I went to a Talmud-Toyre [religious education]. We were not religious; we were between non-practicing Reform and non-practicing Conservative. We observed all the holidays but were not particularly pious. But [my parents] sent me to a Talmud-Toyre to study for my Bar Mitzvah, so Hebrew was my first second language. In high school, for my family’s sake, I decided to select German as the language I would learn. I became very focused on it, almost fluent, but in the middle of high school I received -- I don’t know from where -- an issue of the Forverts. My mom explained to me that this was a mixture of German and Hebrew, which was a very curious, interesting thing for me. I loved language and decided to concentrate on linguistics as my major in college. I learned a bit of Yiddish -- I took one semester at UCLA, where I had the opportunity to learn from the late Janet Hadda who was then -- peace be upon her -- a longtime teacher of Yiddish at UCLA. That was the beginning. I forgot about Yiddish after college, but in my later twenties I came back to it and immersed myself in it very deeply. And one more thing from the early years is that I always loved radio -- I’ll speak more on that soon-- and I had a college radio program. We played reggae music. [Some years later,] I brought these things together; I wanted a Yiddish radio program that I could listen to. Since there weren’t any Yiddish radio programs in Boston, I decided I would go to a college — Brandeis — and make a radio program.
SF: And what year was this?
MD: This was at the end of 1990. Quite a few years back.
SF: Quite a long time ago, yes.
MD: That was the beginning of my deep involvement with Yiddish as an adult and the beginning of my career in Yiddish radio.
SF: Were you active at the same time in other Yiddish organizations? Or did you simply have the idea for a Yiddish radio program and with that you entered the Yiddish-speaking world?
MD: I was a little. I had joined up with the Boston Arbeter Ring, where I encountered Yiddishists. One inspiration for me at that time was the wonderful, famous Katz-Gritz family. They had a child whom they had decided to speak Yiddish with. But I took inspiration from various sources. One day, I remember, I heard that Avraham Sutzkever was coming to New York to speak and read from his poetry at YIVO. I travelled there just for that [reading]; I brought my recording device.. I asked ask Sam Norich if I could record it, but he said no, unfortunately. That was a shame because it was so beautiful to hear the poetry. But when it comes to learning languages I love to jump right into things, immersion so to speak, so I have always loved going to Yiddish speaking spaces even before I fully understood the language. To this day, I don’t understand everything, but I want things to be in Yiddish and think that’s the best way to learn.
SF: I agree. Let’s return to the theme of our programs as resources for learning, but before that: can you perhaps explain for those who have never heard “Dos Yidishe Kol” what it is?
MD: It is a weekly Yiddish radio program. It is in Yiddish; it is not explicitly about Yiddish, although that is often a theme. I would describe it as somewhere between “All Things Considered” and a music program. We mostly play Yiddish music, meaning Eastern European music. We have ads and sponsors. The main attraction of the program is interviews with various people, on various themes.
I really like that your program does a similar thing. I have learned things about make-up and being a mother in Yiddish -- it’s been a pleasure.
There are various [shared] elements between radio and podcasts, but one thing that podcasts explicitly don’t have is “live,” [trying to find an equivalent in Yiddish], lively, direct. —We don’t have a very good word for “live”.
SF: “Live”, yes.
MD: I have taken to using “live.” You have done a little live but not too much, right?
SF: I recorded a couple of episodes live and I liked it, but...
MD: It’s unnecessary.
SF: I think it can be a nice thing when visiting a Yiddish community in another country or another place. So we’ll see -- maybe it will become a bigger thing. Also, in that situation I have an intimacy with the audience, who are actually there with me. It’s not on a screen, you know? I like that.
MD: That’s a big thing in the world of podcasts: there is no “live” in the medium itself, but people make live podcasts. You’ve done that, and I’ve done that couple of times. It brings back the feeling of “live.” But our approach with the radio program was always a mix of “live” and previously recorded. We have always had previously recorded clips when it’s been hard to drag people into the studio. It’s rare that my partner Khasye could come into the studio, so I recorded her and then edited it. But I would almost always broadcast live. And because of that, unfortunately, I don’t have all the tapes from my program, since I was the only person there — there was no one to record — so occasionally an entire program is missing.
SF: A difference between our programs is that I talk a lot more with people who speak Yiddish at, let’s say, an intermediate level. It can be hard to convince them to come speak with me on Vaybertaytsh in general, so doing it live? Forget it. It isn’t on the table because it’s really frightening for them — as it was at the beginning for me — for the show to be live. It is always hard for me even to find people who feel fluent and comfortable enough to participate.
MD: But you attract them with the promise that you will be able to improve it later on?
SF: Yes. And it works. The show has certainly become even better as my Yiddish has improved over time. When I started with Vaybertaytsh, I was probably at a low intermediate level myself. I started learning Yiddish in 2013, and I started Vaybertaytsh in 2016. That’s crazy when I think about it. I say to my guests that my approach is that while there should absolutely be editing, [our language] won’t be perfect and that is not my goal -- because it’s impossible. If I wanted it to be perfect. I would only be able to speak with people at a certain level, which would truly limit what I can do and the people I can talk to. So I’ve become a very good redagirte [searching for the feminine form of redagirer (editor)] -- redagirtern? redaktorshe of sound?
MD: Redaktorshe. Yes, your program is very good in that respect. I constantly make an effort to edit [my interviews]. I have always done most of the interviews previously-recorded and then edited. I have always made it clear to [interviewees] that, if they want to add something or take something away from what they say, I am completely fine with that. I always make an effort to improve where I can -- though often one cannot.
SF: I think neither of us began our programs with the goal of their becoming learning resources for people, but that’s what happened. When I began to learn Yiddish, I used Dos Yidishe Kol, and I receive a lot of emails now from students who use Vaybertaytsh. How do you feel about this? For me, this has created a bit of pressure, because to be honest, I do not want people to imitate me as if I am the model of a fluent Yiddish speaker. On the other hand, I understand why [Yiddish learners] use audio, because I also used your show and other recordings that already existed when I started [learning Yiddish].
MD: I don’t feel that pressure, but that is a very good thought. As I already said, when I began to learn Yiddish I looked for radio programs. When I was in New York, you could turn on the radio on and hear, at least a few times a day, radio programs on WEBD, and on Sundays there were several. When I learned other languages, I learned them by watching TV or listening to the radio. Once I was in Israel for a few weeks, when I was learning Hebrew - that was in the late 70s - and I listened to the radio all the time. That was really a big help. But what do you do with Yiddish? When I was in Boston there was only “A Taste of Yiddish” here and there and nowhere to go to hear Yiddish, so I think it’s a very good resource. If only there were a program on television with people who speak Yiddish more fluently and more interestingly. But I think if you only have Dos Yidishe Kol and Vaybertaytsh then that’s a good start. Although we have other programs, I might add.
SF: Yes we do, for sure.
MD: I want to present you with your own question -- who are you? I want to know where you are, first of all.
SF: At the moment I’m in New York. I’m a historian of American Jewry. I’ve lived partly in New York and partly in Tel Aviv for a good couple of years. I’m from Long Island. I am writing a book about American Jewish summer camps.? Oh, and I am now a peer review editor at In geveb! That has only just begun.
MD: What do you think of the question of Hasidish Yiddish?
SF: Yes, I also had a question for you about Hasidim. Has your program’s approach to Hasidim has changed over the years?
MD: Well, I’m not that informed about Hasidim. I have spoken with a few Hasidim who have said that they listen to my program. One person told me in an interview that he listens to my program occasionally via streaming -- he is in New York -- on WEBD and later on other Forverts stations -- the Forverts Hour. Perhaps he is an exception, but my impression is that Hasidim love to listen to Yiddish, even Yiddish programs that don’t have anything to do with religion.
SF: I have heard a couple of episodes in which you speak with Hasidim or former Hasidim. Have you done that since the beginning, or is that relatively new?
MD: It always interested me, but I have not had that many opportunities to turn to them. My partner Khasye, if I may mention her, was a Litvak and misnagdishe [opponent of Hasidism] woman. She had a bit of prejudice towards them. That was a personal thing. She discouraged me from having too much to do with them, she did not think much of their Yiddish, but that was no excuse not to have Hasidim on the show. I have not had many opportunities to talk with them. On one of the first programs that we had when we had just moved over to the new station, I think the Lubavitcher Rebbe had just died, we interviewed a local Yiddish speaker -- a rabbi, in fact; rabbis are often very open to speaking with radio programs. And in later years I remember when the movie -- what’s it called. Oy, help me... The film about the father.
SF: Menashe?
MD: Menashe. When that came out, I did an interview about it. That was something of a hit for us. And lately we did an interview with Eli Rosen about Unorthodox. Yes, we always wanted to have Hasidic speakers. I don’t remember the first name [of one person we interviewed]... Perhaps Shmueli? Vays was his last name. He was a bit of a sensation in the 90s because he was among the first famous former Hasidim, and he came to Yidish-Vokh and other Yiddish summer programs. So we have always had Hasidim on our program here and there. Sometimes they haven’t been comfortable speaking in Yiddish because they think we speak a different language. Not all of them, but those who have been immersed in their environment of stereotypical trans-Carpathian Yiddish. They say “undz zaynen” and I say “mir zaynen.” But for the most part we can both understand each other, and a lot of them -- especially the older ones -- are comfortable speaking in Klal-Yiddish or something close enough to Klal-Yiddish.
SF: I don’t have any significant opinion about Hasidish-Yiddish -- all Yiddish is good by me. I want Vaybertaytsh to include a lot of types and dialects of Yiddish, and I like to hear Hasidish-Yiddish. Usually when I speak to a formerly-Hasidish woman, she’ll speak partially in Yiddish, partially in English, because speaking Yiddish is a strange decision for her -- for her, Yiddish is not an ideology. And that’s understandable. So I don’t police that.
MD: Yes, I have a similar approach. But some people want to make a big deal about Hasidish-Yiddish — that one should learn it, that a standard needs to be made for it, that YIVO-Yiddish should be thrown away — and they look down on YIVO or Klal Yiddish. I do not agree with this approach. When people come to Yiddish with no experience with language education, they see that what they learn in class is not the same as what is spoken in the street, and they think that this should change. But they don’t know how to create a standard and textbooks and an entire program and a syllabus for another dialect, so it just doesn’t work.
What ever happened to Vaybertaytsh live? I was at the first sessions -- I really liked it.
SF: Live? The shmueskrayz [conversation circle]?
MD: Yes, the shmueskrayz that you had. Tell our audience about that: the history of it, if it is continuing, and what happened and what do you think of it?
SF: At the beginning of the pandemic, like a lot of us in the world, I was very scared and felt very alone. I am a very social person. I am always hanging out with friends. I’m not the sort of person who loves to be at home alone, or even alone with my partner all the time. I think that’s normal. And I thought: “Wow, I’ve really built a sort of community -- listeners of Vaybertaytsh -- and I don’t know all of them. What would happen if I simply made an invitation: join a Zoom at a certain time and we can talk together in Yiddish?” It was very successful. t the beginning there were 50 people, maybe more at first. With time it got smaller, of course. But that was also good, because 50 people is a lot in a Zoom room, and we had had to make break-out rooms, which was a lot more complicated. It started in March, and really it’s still going. I myself am not there with them anymore and there is no official theme of the week, but what happened is over time a number of people came almost every week, and that was very nice. They also built a community for themselves. There were 20 of them, sometimes 30, including a group that just made a new Broad City dubbed video in Yiddish. A couple of them didn’t know each other before. So it makes me feel very happy that I could play the role of a matchmaker.
MD: You created a community -- a community matchmaker.
SF: Yes, a matchmaker of friends -- it is really beautiful.
MD: A final question: What are your plans for the future?
SF: The future... I have recorded a few episodes of Vaybertaytsh that I still haven’t published. And I still have thoughts about people who I want to talk to. I want to make more creative episodes. I really liked “Speaking with the Dead,” my episode when I “spoke” with Ruth Rubin. I also [want to do more] collaborative episodes like “The Women’s March.” But they take a lot more time. With creativity comes more work. So I really have to think about what’s coming in the future -- if I want to put out fewer episodes that are more complicated, or I want to continue to do interviews. We’ll see.
Now I want to ask a question: What’s up next for you? Whether that’s different or not.
MD: My archive is a constant problem that grows endlessly. At first I did not properly maintain my home archive -- thirty years of Yiddish interviews and programs -- and I need to put that into order. I also have an old-fashioned website that I want to modernize. And I have been thinking about, at some point, moving away from terrestrial radio and going to the new media of live streams and podcasts. It’s probably long overdue. Somebody I interviewed made a pseudo-advertisement: “If you know what a radio is and how to use it you can listen to me on the Boston airwaves tonight.”
SF: Great. Thank you!
MD: Okay, Sosye, good luck in the future and I really value you and your work.
