Nov 04, 2024
INTRODUCTION
Isaac Meir Dik (1807−1893) was a pioneering best-selling Yiddish author for years, yet he is virtually unknown today. Dik’s talent for telling stories, his biting humor, his extensive knowledge of rabbinic lore, and his ability to draw on a deep reserve of Jewish and non-Jewish literature made him hugely popular. Letters, diaries, and memoirs attest to the rage for Dik’s mayse-bikhlekh (storybooks). One contemporary related: “If you wish to understand what Dik accomplished, go out on a market day in a Lithuanian town. You will see how Jews and Jewesses, artisans and shopkeepers, surround the itinerant booksellers who come from Vilna and pay as much as they demand for Dik’s stories.” 1 1 Israel Zinberg, A History of Jewish Literature: The Haskalah at its Zenith 12, trans. Bernard Martin (Cincinnati: Ktav, 1978), 90. Dik’s success was so great that in 1865 Romm, the eminent Jewish publishing house in Vilna, offered him an unprecedented contract offering four rubles a week for one story per week. 2 2 For further information on Dik’s biography, see Joseph Sherman, “Dik, Ayzik Meyer,” YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe,” https://yivoencyclopedia.org/article.aspx/Dik_Ayzik_Meyer.
Dik was a maskil, 3 3 A supporter of the Haskalah, the “Jewish Enlightenment.” devoted to bringing Jews into the modern world. Like most maskilim, he had been raised thoroughly Orthodox, gaining a scholarly grasp of Torah and Talmud. And like most maskilim, he prized Hebrew and worked to renew it by teaching it and writing in it. Dik penned numerous Hebrew works, including a memoir of Purim in Vilna from his childhood; a guide to the duties of women; a collection of epigrams by Solomon ibn Gabirol; an anthology of precepts for righteous living; an introduction to ancient Greek philosophy; and parodies of Talmudic tracts. 4 4 A full list of his publications is available from David G. Roskies, “An Annotated Bibliography of Ayzik-Meyer Dik,” in Marvin I. Herzog, Barbara Kirshenblatt-Gimblett, et al., eds., The Field of Yiddish: Studies in Language, Folklore, and Literature (Philadelphia: Institute for the Study of Human Issues, 1980), 117 – 184.
Dik was involved with a Jewish “Crown School” for Vilna, and he taught there for thirteen years. When that school closed, Dik had a difficult time supporting himself and depended on his wife’s pawnbroking. Like many maskilim who preferred to write in Hebrew or German, he derided Yiddish as a lowly zhargon. But knowing that his Hebrew publications would reach only a narrow segment of Jewish society, Dik swallowed his repugnance and took the radical step of writing in Yiddish, a choice that would both gain him a wider readership and facilitate the spread of Haskalah ideals among the masses.
Dik took up the traditions of the humble mayse-bikhlekh, and musar literature, adapting them to his needs while maintaining enough of their old-fashioned features to attract a wide audience. He wrote over a hundred works in a wide range of genres, including a history of Anshel Rothschild; anthologies of popular sayings; the legend of a Jewish Pope; a narrative of the Warsaw Jews in the Polish revolt of 1863; a report on Tsar Nicholas’s decree of 1827 drafting Jewish boys into the Russian Army; a version of Uncle Tom’s Cabin; an account of the St. Bartholomew’s Day Massacre; collections of jokes and riddles; books on ethics and Jewish law; an account of the false Messiah, Shabtai Tsvi; a Hebrew and Yiddish version of the Haggadah with scholarly commentary; historical and pseudo-historical chronicles; satires; parodies; short stories and novellas, including romances and adventures. Some of his fictions were entirely original, while others were translations or adaptations of material in numerous languages. Most were set in contemporary Russia, but others took place in ancient times, or in the Middle Ages, or in faraway France, Spain, Germany, America, Turkey, the Sahara, the Caribbean.
Dik enriched his Yiddish tales with Hebrew quotations, some scriptural, others pseudo-scriptural, to endow them with authority or for comic effect, much as Mendele, Peretz, and Sholem Aleichem would do after him. And he himself translated some of his own works from Hebrew into Yiddish. Like other maskilim who were inspired by German culture, he deliberately inserted many daytshmerizms — modern German words not commonly used in Yiddish – into his tales, in hopes of “purifying” Yiddish and “elevating” his readers.
Maskilic philosophy was a major part of Dik’s life. A minyan of Vilna maskilim met in the 1820s, and their first synagogue, the Taharat Hakodesh, opened in 1847 over the objections of more conservative rabbis. Dik was a founder, and he served as its shammes. He was profoundly disturbed by the grief of women who could not bear children or were abandoned by their husbands. He scorned the persistence of Jewish belief in demons and in miracle-working holy men who could vanquish them and cure barrenness. These concerns were commonly raised by maskilim. It is a testament to Dik’s literary genius that “The Guests in Duratshishok” weaves these very serious themes into a delightful satire.
The story was first published in Vilna in 1872 by The Widow and the Brothers Romm. For my translation, I referred to the version in Dik’s Geklibene verk, vol. 1, edited by David Kessel (Warsaw: Shreberk, 1922). It should be noted that Kessel’s editing could be heavy-handed: Kessel modernized the spellings, modified daytshmerizms and overt Slavicisms, reformulated or shortened certain sentences, and changed some vocabulary. In a few places relevant to orthography, the Vilna version was given priority.
Click here to download a PDF of the text and translation.
אין יאָר טױזנט אַכט הונדערט און דרײַסיק איז ערבֿ שבת אין דער פֿרי, פּרשה בהעלותך, אָנגעקומען אין דער שטאָט דוראַטשישאָק אַ פּאַסאַזשיר מיט אַ קלײן פֿורל און איז זיך פֿאַרפֿאָרן אין אַ באַזונדערן צימער פֿון דער גרעסטער אַכסניא אין דער דאָזיקער שטאָט. דער בעל־אַכסניא האָט אים זײער שײן אָנגענומען, האָט אים געגעבן אַ ברײטן שלום־עליכם און האָט אים דערבײַ געפֿרעגט די געװײנלעכע ייִדישע פֿראַגע:
„פֿון װאַנעט איז אַ ייִד?“
„איך בין, — האָט אים יענער געענטפֿערט, — שטאָפּערקער חזן, ר׳ זונדל קרײעהאָן. איך פֿאָר אַרום אַצינד איבער דער מדינה, צו דאַװנען אין גרױסע קהילות. איך רעכן הײַנטיקן שבת צו דאַװנען אין אײַער קהילה.“
דער בעל־אַכסניא, װאָס איז געװען אַ ייִד אַ מנגן, איז גאָר נתפּעל געװאָרן פֿון די דאָזיקע װערטער, און האָט זיך אָנגערופֿן צום חזן:
„אױב אַזױ, טאָ מאַכט טאַקע נישט קײן שהיות און גײט גלײַך אַריבער צום פּרנס־חודש, ער זאָל אײַך דערלױבן צו דאַװנען אין דער גרױסער שול. דאָ װעט איר שױן באַפֿרידיקט װערן אױפֿן שענסטן אופֿן. אונדזערע שטאָטלײַט, מוזט איר װיסן, זײַנען גרױסע בעלנים אױף נגינה און באַצאָלן פֿון דער ברײטער האַנט יעדן חזן, װאָס װײַזט זיך אין שטאָט, און בפֿרט אײַך, װאָס איר זײַט אַ שם־דבֿר. װאָרעם װער האָט עס נישט געהערט פֿון ר׳ זונדל דעם שטאָפּערקער חזן?“
באַקומען אַזאַ מין ענטפֿער פֿון בעל־אַכסניא, האָט זיך דער חזן שײן אָנגעטאָן און איז זיך אַװעק צום פּרנס־חודש. קױם אָבער איז ער אַרױס פֿון דער אַכסניא און האָט זיך אַ װײַז געטאָן אין גאַס, איז געװאָרן אַ קאָך אין שטאָט, אַז עס איז געקומען אַ חזן אָדער אַ בעל־דרשן, װײַל ער האָט זיך נאָכגעפֿרעגט בײַ אַ פּאָר מענטשן און בײַ אַ שנײַדער: „װוּ װױנט דאָ אײַער פּרנס־חודש?“, און דערצו נאָך מיט אַ פֿאַרצױגענעם לשון.
און װײַל קײנעם פֿון די שטאָטלײַט האָט זיך נישט געװאָלט בלײַבן אַ לאַנגע צײַט אָן די טשיקאַװע ידיעות װעגן דעם דאָזיקן אױסטערלישן גאַסט, האָט זיך דער עולם אַ שאָט געטאָן צו דער אַכסניא נאָך ידיעות. אָבער נאָך אײדער דער בעל־אַכסניא האָט באַװיזן צו ענטפֿערן דעם נײַגעריקן עולם, איז דערװײַל אָנגעפֿאָרן אַ װעגל מיט אַ צװײטן אורח, װאָס האָט זיך אָפּגעשטעלט אױך לעבן דער אײגענער אַכסניא. דער דאָזיקער אורח האָט אױסגעזען זײער חשובֿ, הױך און רונד געװאַקסן, דאָס געזיכט פֿול און רױט, װי די זון פֿאַר איר אונטערגײן, מיט אַ גרױער, לאַנגער באָרד, אין אַ מאַנטל מיט ברײטע אַרבל, אין אַ קײַלעכדיקן היטל, מיט אַ גאַרטל אונטערן נאָפּל און מיט אַ גרױסן ראָרשטעקן אין דער האַנט.
דערזען אַזאַ אורח, איז דער בעל־אַכסניא אַרױס אים אַקעגן און האָט אים אָפּגעשטעקט שלום. האָט דער אורח געבעטן, אַז ער זאָל אים אָפּגעבן אַ באַזונדער צימער, װײַל ער װיל דאָ האַלטן שבת.
„איר װעט עס בײַ מיר באַקומען“ — האָט אים יענער געענטפֿערט און האָט געהײסן זײַן יונג, ער זאָל אַרײַנטראָגן אין צימער דעם אורחס זאַכן — אַ שװערן סעפּעט און אַ היפּש קעסטל מיט גרױסע רױטע אותיות: „ר׳ ברוך בעל־שם“. דערזען די דאָזיקע אױפֿשריפֿט, איז דער יונג באַלד אַרײַנגעלאָפֿן צו דעם בעל־הבית און האָט אים אײַנגערױמט אין אױער, אַז דער דאָזיקער אורח איז אַ בעל־שם.
„אַ בעל־שם?! האָט אױסגעשריִען דער בעל־אַכסניא, פֿאַרבײַסנדיק די ליפּן, — אַזױ, זײַנען נאָך פֿאָרט דאָ אױף גאָטס װעלט מענטשן, װאָס קאָנען װײַזן אַ שטיקל װוּנדער. נו, טוט עס מיר הנאה, װאָס ער איז גראַדע צו אונדז פֿאַרפֿאָרן. אַזױ אַרום װעט שױן מײַן ריװטשע נישט באַדאַרפֿן פֿאָרן אין אַן עק װעלט!“
די דאָזיקע בשׂורה האָט ער באַלד אָנגעזאָגט זײַן פֿרױ און יענע איז אַרײַנגעפֿאַלן אין אַזאַ שׂימחה, פּונקט װי זי װאָלט שױן געהאַט דעם שליסל פֿון די עקרות בײַ זיך אין האַנט. זי איז געװען, לא־לנו, אַן עקרה. זי האָט דערפֿאַר געמאַכט אַ ברײטן שבת, װי פֿאַר אַ חתן, װאָס מען האָט אים אָפּגעװאַרט אױף שבת־חנוכּה.
באַלד דערױף האָט זי אַרױפֿגעשיקט דעם מאַן צו אים מיט אַ טאַץ זעמל און קאַװע, כּדי ער זאָל שױן האָבן אַ געלעגנהײט זיך צו באַקענען מיט אים, אײדער דער גרױסער עולם װעט זיך אַ שאָט טאָן צו אים.
אין שטאָט זײַנען געװען גענוג ייִדן, װאָס האָבן געװאָלט געהאָלפֿן װערן. לבֿד אַ טױזנט עקרות, זײַנען גלאַט געװען אַזױנע װײַבער, װאָס האָבן נישט געקינדלט, װײַל זײ זײַנען געװען עגונות און פֿאַרזעסענע מױדן און אַזױ אױך נאָך אַנדערע צרות, און הײַנט װער רעדט שױן פֿון צרות־הכּלל. דאָרט איז געװען אַ שלעכטער אַסעסאָר, אַ דמים־צאַפּער, און װידער האָט זיך דאָרט געלאָזט הערן אַ קלאַנג פֿון שקאָלעס…
„זע, מײַן מאַן, — האָט אַ זאָג געטאָן דאָס װײַב צום בעל־אַכסניא, — זײַ דו בײַ אים בעסער דער ערשטער, אײדער דער לעצטער. אפֿשר קאָנען מיר שױן פֿון אים געהאָלפֿן װערן. מען קאָן אַרױף צו אים פֿרײַטיק צו נאַכט אױך. איך געדענק, אַז מײַן מוטער, זכרונה לבֿרכה, איז געװאָרן מעוברת מיט מיר נאָר דורך ר׳ פֿײַװל פּינטשעװעשער בעל־שם.“
אַרױפֿגעטראָגן די זעמל מיט קאַװע, האָט דער אורח געזאָגט:
„און צו װאָס האָט איר אײַך געדאַרפֿט נאָך אַלײן מטריח זײַן? איר האָט דאָך אַ יונג.“
„אָ, רבי, — האָט זיך דער בעל־אַכסניא אָפּגערופֿן, — מײנט נישט, אַז איך װײס נישט, װער איר זײַט, און מײנט נישט אַז איך װײס נישט, װי גרױס איז די מיצװה משמש צו זײַן אַלײן אַזאַ אורח־הגון, װי אײַער כּבֿוד איז.“
„און װער בין איך עס אַזאַ אײנער, װאָס איר רופֿט מיך רבי?“ — האָט דער אורח געפֿרעגט.
„אָ, — מאַכט דער בעל־אַכסניא, — גוטער װײַן שמעקט שױן פֿון װײַטן. איר זײַט דער בעל־שם ר׳ ברוך.“
„אַ פּלא! — האָט זיך דער אורח געחידושט. — עס איז זיך נישט אױסצובאַהאַלטן פֿון דער װעלט! נאָר בײַ אַלעם דעם האָט איר אַ גוטן חוש, אַז איר קענט אַזױ װײַט דערשמעקן אַ ריח.“
„איך װעל אײַך זאָגן דעם אמת, דער הונגעריקער דערשמעקט אַ גוטן מאכל גיכער װי דער זאַטער. נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, מיר זײַנען חשׂוכי־בנים...“
דערהערט די דאָזיקע װערטער, האָט זיך דער אורח אָנגערופֿן:
„הײסט עס, אַז דער בורא, ברוך־הוא, שיקט צו דעם שפּינער זײַן פֿלאַקס און דעם טרינקער זײַן װײַן. הערט, ר׳ ייִד, איך זאָג אײַך פֿאָרױס, אַז די מניעה איז נישט פֿון אײַך, נאָר פֿון אײַער װײַב.“
בײַ די דאָזיקע װערטער, איז דער בעל־אַכסניא געבליבן שטײן, װי פֿאַרשטײנערט. דער אורח האָט אים דװקא צוגעטראָפֿן. נאָך מיט אַ יאָר פֿינף צוריק האָט זײַנע אַ דינסט דערלעבט פֿון אים אַ יאַטל. איז ער איצט געװאָרן טױט און רױט און האָט זיך נישט דערװעגט צו קוקן דעם בעל־שם־טובֿ אין פּנים אַרײַן. דער בעל־שם אָבער האָט אױסגעפּוצט אױף אים די אױגן און האָט זיך אַזױ טיף אַרײַנגעקוקט אין אים, פּונקט װי ער װאָלט דאָרט אַנטפּלעקט דאָס אַלץ, װאָס איז געלעגן פֿאַרבאָרגן אין די טיפֿסטע פֿאַלבן פֿון דעם בעל־אַכסניאס נשמה.
דער בעל־אַכסניא האָט שױן נישט געקאָנט שטײן אױף די פֿיס, און ער װאָלט זיכער אומגעפֿאַלן, װען דאָס װאָלט געדױערט נאָך אַ פּאָר מינוט. ער װאָלט אומגעפֿאַלן צו דעם אורחס פֿיס און װאָלט זיך מתװדה געװען אין זײַן גרױסן חטא און געבעטן בײַ אים אַ תּיקון.
צום גליק אָבער האָט זיך געעפֿנט די טיר, און די בעל־אַכסניאטע איז אַרײַן מיט אַ טעצל, אױף װעלכן עס איז געשטאַנען אַ פֿלעשל שנאַפּס מיט צובײַסונג. זי האָט זיך אָנגערופֿן צום מאַן:
„זעסט, לעמל, אַז פֿון אײַלעניש קומט קײן גוטס נישט אַרױס — דו האָסט דאָך פֿאַרגעסן מיטצונעמען שנאַפּס.“
ריװטשע, די בעל־אַכסניאטע איז אַלט געװען אַ יאָר דרײַסיק. זי איז געװען אַ שײנע געזונטע פֿרױ מיט פֿײַערדיקע אױגן, װאָס האָבן נאָך געקאָנט דערװאַרעמען אַ קאַלט האַרץ.
דער אורח איז אַ ביסל אױפֿגערודערט געװאָרן... ער האָט אַפֿילו געהאַט זײער אַ פֿרום פּנים, אָבער דאָס איז געװען אַ מענטש אַ בעל־תּאװה. ער האָט זיך קײן מאָל נישט אָפּגעזאָגט פֿון קײן שום תּענוג אין דער װעלט, און אַז ריװטשע איז אַרײַן, האָט ער שױן געװוּסט צו פֿאַרװענדן זײַן בליק אױף עפּעס בעסערס, אײדער צו קוקן אױף דעם נאַרישן פּנים פֿון ר׳ לעמלען. און בשעת זי האָט געװאָלט אַװעקגײן, האָט ער איר אַ װוּנק געטאָן, אַז זי זאָל נאָך פֿאַרבלײַבן אַ װײַלע. מער װי דאָס האָט זי זיך אײגנטלעך נישט געװוּנטשן און איז געבליבן שטײן בײַ דער טיר מיט גרױס דרך־ארץ, װי אַ מאָל די שונמית פֿאַר אלישען, מיט אַראָפּגעלאָזענע אױגן.
„גוט, װאָס איר זײַט אַרױפֿגעקומען, — האָט ער זיך אָנגערופֿן צו איר, — אַנישט, װאָלט איך געמוזט שיקן נאָך אײַך. איך האָב אײַך װאָס צו פֿרעגן. מן־הסתּם מוזט איר דאָך שױן װיסן, װער איך בין. װען איך װעל מיך דערװיסן, װאָס אײַער מבֿוקש איז, װעלן מיר שױן פֿאַרשטײן אַנאַנדער.“
„אָ, רבי, זאָלט איר אַזױ נחת זען, — האָט זי אַרױסגעפּלאַצט. — װאָס רעדט איר „פֿאַרשטײן“? מען דאַרף גאָר נישט קײן גרױסע חכמות דערצו. אונדזער מבֿוקש איז בלױז, אַז איר זאָלט אונדז מזכּה זײַן מיט אַ קינד, און פֿאַרשטײן װעלן מיר בװדאי אױך, װי אײַך צו באַפֿרידיקן, װײַל מיר זײַנען, ב״ה, אין שטאַנד עס צו טאָן.“
„אַלזאָ, זאָגט זשע מיר, — האָט זיך דער בעל־שם אָפּגערופֿן, — האָט איר נאָך קײן מאָל קײן קינד נישט געהאַט?“
ריװטשע האָט געזאָגט:
„פֿון דער חתונה אָן קינדל איך נישט.“
און זי האָט זיך גענומען װישן די אױגן.
„װי אַלט זײַט איר געװען צו דער חתונה?“ — האָט ער װײַטער געפֿרעגט.
„אַכצן חושכדיקע יאָר...“
„אַכצן יאָר! — האָט ער זיך אָפּגערופֿן, סמאָטשקענדיק מיט די ליפּן, — צו אַכצן יאָר װיגט מען שױן בײַ לײַטן דאָס צװײטע קינד. פֿאַרזעסן, בעװנותינו־הרבים. אָט דאָס האָט מען פֿון דעם צו פֿיל קלײַבן שידוכים.“
„מײַנע עלטערן האָבן אַפֿילו נישט פֿיל געקליבן, — האָט זי געזאָגט. — אָבער עס האָט געדױערט, ביז מען האָט מיך אױסגעקליבן, װײַל נישט אַלע װילן נעמען מײדלעך, װאָס האָדעװען זיך אױס אין אַכסניות, און מײַנע עלטערן האָבן געהאַלטן אַ פּריצישע אַכסניא. איז מען געװען, װי פֿאַר אײַך זאָגנדיק, גאַנץ באַרעדט. אַ װעלט האָט דאָך צינגער.“
„נו, לאָמיר דאָס אַװעקלײגן, — האָט דער בעל־שם איר איבערגעשלאָגן אין די רײד. — זאָגט מיר, האָט איר עפּעס עקרות אין אײַער משפּחה?“
„אַ, זאָלט איר טאַקע נחת זען אױף אײַערע קינדער, — האָט זי זיך אָפּגערופֿן, — איר טרעפֿט טאַקע װי אַ מלאך. מײַן מוטער, זכרונה לבֿרכה, איז אַ צײַט געװען אַן עקרה און װאָלט אַװדאי געבליבן אַן עקרה, װען נישט דער בעל־שם ר׳ פֿײַװל פּינטשעװעשער. פֿריִער דער, װאָס איך טאָר אים נישט דערמאַנען, דערנאָך ער, דער בעל־שם, װאָס דורך זײַן לאַסקע בין איך געבױרן געװאָרן. מײַנע אַן עלטער־באָבע אָבער איז געװען אַן עקרה און געשטאָרבן (נישט פֿאַר מיר געדאַכט) אַן עקרה.“
דער בעל־שם האָט אַ שאָקל געטאָן מיטן קאָפּ און געזאָגט:
„און פֿונדעסטװעגן מעגט איר זײַן זיכער, אַז אין אַ יאָר אַרום װעט איר ניאַנטשען אַן אײגן קינד. איך װעל אײַך געבן אַ קמיע און דערצו נאָך װאָס עפּעס צו טאָן. איר װעט האָבן אַ ייִנגל און זאָלט אים אַ נאָמען געבן שמואל, װי אונדזער מוטער חנה האָט געטאָן.“
„אױ, לאָמיר עס נאָר דערלעבן! — איז ריװטשע געשפּרונגען פֿון שׂימחה — ער מעג הײסן, װי איר װילט.“
דער דאָזיקער שמועס צװישן אים און איר װאָלט אפֿשר גאָר קײן סוף נישט גענומען, װען דער יונג װאָלט נישט אַרױפֿגעקומען און װאָלט דעם בעל־אַכסניא נישט זאָגן, אַז דער חזן איז זײער אַ פֿרײלעכער געקומען צוריק פֿון פּרנס־חודש און בעט אים, ער זאָל אַזױ גוט זײַן אַראָפּקומען צו אים. דער יונג האָט אַזױ אַרום איבערגעריסן דעם דאָזיקן װיכטיקן שמועס מיט אַ שײן װײַבל.
די בשׂורה װעגן דעם חזן, אַז ער האָט אױסגעפֿירט בײַם פּרנס־חודש און אַז ער פֿאַרלאַנגט דער בעל־אַכסניא זאָל אַרונטערקומען צו אים, האָט אַרױפֿגעפֿירט דעם אורח אױף אַנדערע רעיונות. און אַז מאַן־און־װײַב האָבן געװאָלט אַרױסגײן פֿון דעם אורחס צימער, האָט דער אורח פֿאַרהאַלטן ר׳ לעמלען בײַ זיך אױף אַ װײַלע. די בעל־אַכסניאטע איז דערװײַל אַרױס פֿון צימער מיט גרױס האָפֿענונג, אַז זי װעט באַלד געהאָלפֿן װערן, און זי האָט זיך שױן אַזױ װײַט אײַנגעגלײבט אין דעם, אַז איר האָט שױן אױסגעװיזן, אַז זי פֿילט שױן דאָס קינד…
דער בעל־שם האָט זיך אָנגערופֿן צו ר׳ לעמלען:
„זאָגט, ר׳ לעמל, װאָס פֿאַר אַ חזן איז דאָ, װאָס דער יונג רופֿט אײַך צו אים?“
„מיר האָבן אױף הײַנטיקן שבת אַ נײַעם חזן אין אונדזער שטאָט, — האָט אים דער בעל־אַכסניא געענטפֿערט. — איר האָט אפֿשר געהערט פֿון אים? ער הײסט ר׳ זונדל קרײעהאָן, דער שטאָפּערקער חזן.“
„אַזױ?! האָט זיך דער בעל־שם אָפּגערופֿן מיט גרױס חידוש — אַזױ?! ר׳ זונדל איז דאָ און װעט בײַ אײַך דאַװנען? דאָס פֿרײט מיך זײער, עס איז דאָ װעמען צו הערן. ער איז אַ גרױסער זינגער און אַ גרױסער דאַװנער. זײַנע װערטער זײַנען צוקער זיס און דערקװיקן דאָס האַרץ און די נשמה. דערצו נאָך איז ער גלאַט אַ שײנער ייִד, אַ למדן, אַ ירא־שמים. עס טרעפֿט גאַנץ זעלטן, אַז די אַלע מעלות זאָלן זיך באַהעפֿטן אין אַ חזן. אַזױ, אױב דער חזן איז באמת זונדל קרײעהאָן, װיל איך אײַך מער נישט אױפֿהאַלטן דאָ. עס איז נישט שײן צו לאָזן אים װאַרטן אַזױ לאַנג אױף אײַך. נו, גײט אײַך צו אים, אָבער דערצײלט קײנעם נישט, אַז איך בין ר׳ ברוך בעל־שם. מען װעט מיך נישט לאָזן לעבן, און איך װיל מיך אױסרוען איבער שבת.“
„און װען האָט איר בדעה אַװעקצופֿאָרן?“ — האָט ר׳ לעמל געפֿרעגט.
„לא יאוחר, װי זונטיק“, — האָט דער אורח געענטפֿערט.
„איר האָט געדאַרפֿט בעטן מײַן פֿרױ, זי זאָל קײנעם נישט זאָגן. איך װעל געװיס קײנעם נישט דערצײלן“, — האָט ר׳ לעמל געזאָגט.
„נו, בעט איך אײַך טאַקע, איר זאָלט עס אָנזאָגן אײַער פֿרױ אין מײַן נאָמען.“
„איך װעל טאַקע אַזױ טאָן“, — האָט אים ר׳ לעמל פֿאַרזיכערט, — און איז אַרױס פֿון צימער.
אַרײַן צום חזן, האָט אים שױן ר׳ לעמל נישט דערװישט, דערפֿאַר אָבער האָט ר׳ לעמלס װײַב זיך שױן געטענטלט מיט װיקעלעך און װינדעלעך פֿאַרן קינד, װאָס דער בעל־שם האָט איר מבֿטיח געװען, און בעת־מעשׂה דערצײלט גרױס װוּנדער פֿון דעם ר׳ ברוך, װי אַזױ זי האָט מיט אים גערעדט, און װי ער האָט איר צוגעטראָפֿן. זי האָט גערעדט פֿאַר אַן עדה װײַבער, װאָס זײַנען געשטאַנען אַרום איר און װאָס האָבן זיך פֿאַרמערט פֿון מינוט צו מינוט.
עס פֿאַרשטײט זיך, אַז ר׳ לעמל האָט שױן נישט געקאָנט בעטן דאָס װײַב, זי זאָל קײנעם נישט דערצײלן פֿונעם בעל־שם, מחמת זי האָט שױן פֿאַרפּױקט די גאַנצע שטאָט מיט דער דאָזיקער נײַעס און האָט זיך געפּאַטשט אין בױך אַרײַן, װי תּמר, בשעת זי האָט זיך באַקענט מיט יהודהן, און האָט נאָך אַנאַנד געשריִען:
„איך בין מיט אַ גאָון, מיט אַ גוטן־ייִדן מעוברת!“
In the year 1830, on the Friday morning before the Sabbath of Behaalotekha, 5 5 The weekly Torah reading, in this case from Numbers 8:1-12:16, read in springtime after the holiday of Shavuot. a passenger traveling in a little carriage arrived in the city of Duratshishok, 6 6 The name is Dik’s invention, combining the Russian word, durak – idiot – and the ending of Yiddish place names like Kupishok, Yanishok, Eyshishok. Hence, Idiotville. asking for his own private room in the largest inn of the city. The innkeeper welcomed him warmly, wished him an effusive sholem alyekhem, and asked him the usual Jewish question:
“Where are you from?”
“I am the cantor of Shtoperke, Mr. Zundel Crowingrooster.” The fellow answered. “I’m in the midst of my travels around the land, leading prayer services in large congregations. This Sabbath I’m planning to pray at your synagogue.”
The innkeeper, who loved to sing, grew very excited at these words, and answered the cantor, “In that case, don’t delay! And go right over to the Parnas and ask him to let you lead the prayer service in the Great Synagogue. 7 7 The Parnas is the head of the Jewish community. You’ll be paid very generously here. You should know that the citizens of our city are great music lovers, and they reward every cantor who comes here very handsomely, and especially you, who are so well-known. For who hasn’t heard of Zundel, the Cantor of Shtoperke?”
Upon hearing the innkeeper’s words, the cantor dressed up in his finest and went over to the Parnas. He had barely left the inn and showed his face in the street, when the city went wild with the rumor that a cantor or a great preacher was in town. Word had gotten out because he’d asked a few people and a tailor: “Where does the Parnas live?” and in a dramatic way, at that. 8 8 The Yiddish here has been adjusted according to the 1872 edition, where the relationship between these sentences is clearer. Now, since no one in town wanted to be left out of the intriguing rumor about an unusual guest, a mob was already surging towards the inn 9 9 A. M. Dik’s footnote: An inn in a small town is as important as a stock exchange in a port town. It’s always teeming with the local loafers, matchmakers, servants, rabbis’ assistants, tax collectors, some tipsy members of the boards of synagogues, plus young shop clerks keeping an eye out for visitors or landowners who need to buy something, and a crowd of somewhat tipsy wagon traders. to get the news. But before the innkeeper could answer the curious crowd, a second guest arrived in a small cart and stopped right near the inn. That guest looked very distinguished, tall, and portly, with a full face, red like the sun just before it sets. He had a long, gray beard and wore a coat with broad sleeves, a round cap, and a belt under his navel. He carried a heavy cane in his hand.
At the sight of such a guest, the innkeeper went out to greet him warmly. The guest requested a private room, because he wished to stay there over the Sabbath. “You will certainly have it,” answered the innkeeper, and ordered his servant to bring in the guest’s things: a heavy valise and a massive trunk marked, in large red letters, “Mr. Borekh Baal Shem.” Seeing those words, the servant flew to his boss and whispered in his ear that the new guest was a Baal Shem.
“A Baal Shem?!” screamed the innkeeper, biting his lip. “Is that so?! So there are still really some people on God’s earth who can work wonders! Well, how simply delightful that he should have actually come here to us! Now my Rivtshe won’t have to travel to the ends of the Earth!”
He shared the news with his wife right away, and she was as thrilled as if she already held the key to fertility in her hand. She was barren, God preserve us! So she prepared a magnificent Sabbath meal, just as if it were in honor of a bridegroom who’d been invited to a Sabbath meal during Hanukkah. On top of that, she sent her husband up to the Baal Shem with a tray of rolls and coffee, in order to meet him before the crowds began flocking to him. There were certainly plenty of Jews in town who needed his help! Besides a thousand infertile women, there were those who could not have children because they were agunes, 10 10 Women abandoned by men who refuse to grant them a divorce, leaving them in limbo, unable to remarry. others who were old maids and getting on in years, and many other tribulations. And then there were the community’s usual hardships! They had a cruel tax assessor - a bloodsucker - and there was talk of government public schools…
“Look here, my husband,” the wife said to the innkeeper. “You need to be the first in line to see him, not the last. Maybe he can help us. We can go up to him Friday night. I remember that my mother - blessed be her memory - only became pregnant with me through the intercession of Fayvel Pintshevesher, the Baal Shem.”
When the innkeeper brought him the rolls and coffee, the guest asked, “Why did you go to all this trouble yourself? You do have a servant!”
“Oh, Rebbe, don’t think I don’t know who you are!” the innkeeper cried. “And don’t think I don’t know what a great mitzvah it is for me to serve such a saintly guest myself, one as glorious as you are!”
“And who am I that you call me Rebbe?” asked the guest.
“Oh,” said the innkeeper. “You can smell a fine wine from a distance. You’re Mr. Borekh, the Baal Shem.”
“Oh my!” exclaimed the guest, surprised. “There’s just no hiding from the world! But you certainly have the finest sense of smell, to detect such a scent from afar.”
“I’ll tell you the truth. A man who is hungry can smell a fine meal quicker than one who is not. We are childless - may it not happen to you!”
“Listen,” said the guest, “the Creator - blessed be He - sends the weaver his flax and the drinker his wine. I can tell you already that the problem is not with you, but with your wife.”
The innkeeper stopped, thunderstruck. The guest had found him out! A servant girl had borne him a bastard about five years ago. Now he froze. His face reddened, and he did not dare look the Baal Shem in the eyes. But the Baal Shem fixed his gaze on the innkeeper’s face as intently as though he could clearly see everything hidden in the deepest folds of his soul.
The innkeeper’s legs buckled, and he would surely have fallen down if this had gone on a few minutes longer. He would have fallen to the guest’s feet, confessed his great sin, and begged forgiveness.
Luckily, the door opened. His came his wife, carrying a tray with a bottle of brandy and some snacks. She said to her husband, “See, my Leml, nothing good comes from rushing. You forgot the brandy.”
Rivtshe, the innkeeper’s wife, was about thirty, a pretty, healthy woman with fiery eyes that could still warm a cold heart.
The guest was a little flustered…. Although he did have a pious mien, he was a hedonist. He never turned down a worldly pleasure. So when Rivtshe came into the room, his gaze turned automatically from Reb Leml’s stupid face to something much better. And when she turned to leave, he signaled that she should stay a while longer. She could wish for nothing more, so she stood at the door in great awe of him, eyes lowered like the Shunnamite woman before the prophet Elisha. “It’s good that you came,” he said to her. “If not, I would have sent for you. I have a question for you. You must probably know who I am. When I learn what you desire, then we’ll understand each other.”
“Oh, Rebbe,” she burst out. “May you have great satisfaction from your children! What do you mean, ‘understand?’ It’s nothing complicated. Our only request is that you bless us with a child. And we will sure know how to repay you, because we are – may the Lord be blessed - in a position to do so.”
“So, tell me, then,” answered the Baal Shem. “Have you never had a child?”
“I have been childless since I was married.” And Rivtshe began to wipe away her tears.
“How old were you at the wedding?” he continued.
“Eighteen black years.”
“Eighteen!” he answered, smacking his lips. “At eighteen people are already rocking their second child. An old maid, because of our many sins - that’s what we get from being too picky in making matches.”
“My parents weren’t very choosy,” she said. “But it took a long time for me to get picked, because few choose girls raised in inns. And my parents ran a high-class inn, so people slandered us, just between us. There are spiteful tongues out there.”
The Baal Shem interrupted her, “Well, let’s put that behind us. Does infertility run in your family?”
“Oh, may you take great satisfaction from your children! You’ve guessed it, just like an angel! My mother, may her memory be a blessing, was barren for some time, and would have remained barren if not for the Baal Shem Mr. Fayvel Pintshevesher. I am grateful first to Him Whose Name May not be Spoken, and secondly to the Baal Shem, for I was born due to his grace. One of my great-grandmothers was barren, and she remained infertile until she died, may it not happen to me!”
The Baal Shem shook his head and said, “Nevertheless you may be certain that you will be nursing your own child in a year’s time. I’ll give you a magic amulet and other instructions. You will have a boy, and be sure to name him Samuel, just as our matriarch Hannah did.”
Rivtshe jumped for joy: “Oh, may we live to see the day! I’ll name him anything you say!”
The two of them would have likely kept on talking had not the servant come up. He told the innkeeper that the cantor had returned, very satisfied, from the head of the community, and was asking him to be so kind as to come down. In so doing, the servant had interrupted the Baal Shem’s important conversation with the beautiful little lady. The news that the cantor had done well with the head of the community, and the cantor’s request that the innkeeper come down to him, had gotten the Baal Shem thinking. When the innkeeper and his wife started to leave, he asked Reb Leml to hang back a while. The innkeeper’s wife left the room, very hopeful that she would soon be helped. In fact she was so convinced, she was sure she already felt the child inside her....
The Baal Shem asked Leml, “Say, Leml, what kind of cantor is staying here, that your servant asks you to come down to him?”
“We have a new cantor in town for this Sabbath,” the innkeeper answered. “Perhaps you’ve heard of him? Zundel Crowingrooster, the Cantor of Shtoperke.”
“Is that so?!” exclaimed the Baal Shem in surprise. “Is that so? Zundel is here? And he’s going to lead the service? I’m thrilled that I’ll hear him sing. He sings beautifully, and he is a wonderful cantor! His voice is sugar-sweet. It delights the heart and soul. And he’s a worthy Jew at that, a scholar, a God-fearing man. It’s very rare to find all fine qualities in just one cantor. If this cantor is really Zundel Crowingrooster, then I won’t delay you any longer. It wouldn’t be nice to make him wait. So go to him, but don’t tell anyone that I’m Borekh Baal Shem. They won’t leave me in peace, and I want to get some rest this Sabbath.”
“So when do you plan to leave?” asked Leml.
“No later than Sunday,” answered the guest.
“You should have asked my wife not to tell anyone,” said Leml. “I certainly won’t.”
“Well, I’m asking you, please, to warn your wife in my name.”
“I’ll certainly do so,” Leml assured the Baal Shem. And Leml left the room, off to see the cantor. But Leml missed him. Meanwhile his wife was already busy talking about swaddling clothes and baby blankets for the child that the Baal Shem had promised her, and of course sharing, with great admiration, about the wondrous Mr. Borekh, how he had talked to her, and how he had correctly guessed her grief. She spoke to a crowd of women around her that grew larger and larger by the minute.
Obviously it was too late for Leml to tell his wife not to mention the Baal Shem to anyone. She had already let the whole city know about the miracle, and she thumped her belly as Tamar had with Judah, screaming aloud “I’m pregnant with a saint, a rabbi!”
און עס האָט שױן דאָרט אַ גאַנצן פֿרײַטיק געקאָכט, װי אין אַ קעסל פֿון ייִדן און װײַבער, װאָס זײַנען געקומען זען און באַשמעקן דעם חזן און דעם בעל־שם.
און אַז דער בעל־אַכסניא האָט אײַנגעזען, אַז עס איז שױן סײַ װי סײַ נישט קײן סוד מיטן בעל־שם, האָט ער שױן אַלײן אױך נישט געשװיגן און האָט דערצײלט פֿאַר דעם עולם, װאָס האָט אים אַרומגערינגלט, װוּנדער איבער װוּנדער.
„דאָס איז אַ געטלעכער מענטש, — האָט ער געשריִען, — ער זעט נישט, װי אַלע מענטשן בלױז דאָס אױסערלעכע, נײן, ער זעט, װאָס עס טוט זיך בײַ יענעם אין האַרצן. די פּראָבע האָב איך אַלײן געזען אױף מיר אַלײן, און געלױבט און געדאַנקט איז זײַן ליבער נאָמען, װאָס איך בין עס שױן איבערגעקומען!... הײַנט שפּילט גלאַט די שכינה אױף זײַן געזיכט. ער זעט אױס, װי אַ מלאך און האָט מיר און מײַן װײַב צוגעטראָפֿן אין אַזעלכע זאַכן, װאָס מיר האָבן שױן באַלד גאָר פֿאַרגעסן אין זײ. איצט פֿאַרשטײ איך שױן גאַנץ גוט, װאָס ער האָט אָפּגעקערט דאָס פּנים פֿון מײַן ליבהאַרציקן משרת, פֿון בערקען, בשעת יענער איז אַרױס צו אים אַנטקעגן. דער געטלעכער מאַן האָט דערשמעקט דאָס טרײפֿע פֿון װײַטן און איצט פֿאַרשטײ איך אױך, אַז דער חזן, ר׳ זונדל, מוז זײַן עפּעס אַ תּכשיט פֿון אַ ייִדן, װײַל בשעת איך האָב אים דערצײלט, אַז ר׳ זונדל װעט בײַ אונדז שבת דאַװנען, האָט עס אים זײער געפֿרײט, און ער האָט געזאָגט אױף אים, אַז ער איז אַן אָדם־כּשר און האָט אים זײער מפֿליא געװען. ער האָט זײער געלױבט זײַן זינגען, און האָט געזאָגט, אַז עס שײַנט, װי די גרעסטע בריליאַנטן אין די קרױנען, װאָס די מלאָכים מאַכן פֿון די פֿאַרשיידענע ייִדישע תּפֿילות.“
עס פֿאַרשטײט זיך, אַז די דאָזיקע רײד האָבן געהױבן דעם חזן למעלה און למעלה, און קײן אײנער האָט נישט געצװײפֿלט אין די מעלות פֿון חזן: ערשטנס, צו װאָס זאָל דער בעל־שם לױבן אומזיסט אַ חזן; צװײטנס, װעט ער זיך דאָך נישט װעלן מאַכן פֿאַר אַ ליגנער. װי װײַט איז דאָס גאָר צו שבת? װעט מען דאָך הערן. מוז דאָך דער חזן טאַקע זײַן אַ שײנע כּלי.
אין דעם בעל־שם אָבער האָבן מאַנכע געצװײפֿלט. עס האָבן זיך געפֿונען אַזױנע, װאָס האָבן גאָר נישט געהאַלטן פֿון אים.
באַזונדערש איז אַרױסגעטרעטן קעגן אים דעם בעל־אַכסניאס מלמד, װאָס האָט געלערנט מיט זײַנעם אַ ברודערס אַ ייִנגל, װעלכן ער האָט געהאַלטן בײַ זיך פֿאַר אַ קדיש. דער בעל־אַכסניא האָט שױן אָבער געהאַלטן פֿאַר איבעריק צו האָדעװען דאָס דאָזיקע ייִנגל פֿאַר אַ קדיש, װײַל ער האָט שױן געהאָפֿט אױף אַן אײגענעם ייִנגל... דאָס האָט באַלײדיקט דעם מלמד און ער האָט געשאָטן אױפֿן בעל־שם, װאָס ער האָט נאָר געקאָנט, װאָס אין קאָרט שטײט.
דעם בעל־אַכסניא האָט עס שטאַרק פֿאַרדראָסן, האָט ער געגעבן אַ גוטע פּאָרציע דעם מלמד מיט די איבעריקע פּאַרשױנען, װאָס האָבן געמאַכט צו גאָרנישט דעם בעל־שם.
אַקוראַט אין דעם מאָמענט איז געקומען דער חזן מיט נאַסע פּאותן: ער איז געװען אין מיקװה.
„אָ, איר זײַט אונדז געקומען, װי גערופֿן, — האָט אַ זאָג געטאָן דער בעל־אַכסניא צום חזן. — מיר שפּאַרן זיך דאָ איבער דעם ענין פֿון קבלה און אַ בעל־שם. לאָמיר הערן, װאָס האַלט איר דערפֿון?“
„אָ, דאָס איז אַ קורצע שאלה, — האָט דער חזן געענטפֿערט, — װאָס ברױכט אַ לאַנגע תּשובֿה, און איצט איז דערױף קײן צײַט נישטאָ. עס װאַרטן אױף מיר אײַערע משוררים, מסדר צו זײַן זיך מיט זײ. דאָך װעל איך אײַך זאָגן אין קורצן, אַז מיר, ייִדן, מאמינים בני מאמינים, באַדאַרפֿן גלײבן, אַז אונדזערע גרױסע לײַט האָבן מיט קבלה אױפֿגעטאָן גרױס װוּנדער, װי דאָס איז אַרױסצוזען פֿון דער גמרא און פֿון דעם האַר״י־הקדוש. אָבער אױף די הײַנטיקע װײס איך נישט.“
„איצט בין איך שױן אַ בעלן צו הערן אײַך, װאָס װעט איר זאָגן אױף ר׳ ברוך בעל־שם?“
„װאָס פֿרעגט איר עפּעס גראַדע אױף אים?“ — האָט דער חזן אַ פֿרעג געטאָן.
„װײַל ער איז אַצינד גראַדע אונדזער אורח. ער שטײט דאָ אײַן בײַ מיר אױבן, ער איז טאַקע ערשט געקומען.“
„אַזױ? — האָט זיך דער חזן אָפּגערופֿן. — איז דער דאָזיקער רמאי געקומען אױך אַהער און גראַדע האָט איר עס דעם מזל, ער זאָל דװקא אײַנשטײן בײַ אײַך. זײַט אָבער גוט פֿאָרזיכטיק, װאָרעם ער קאָן אײַך מיט אײַערע שטאָטלײַט גוט אָנפֿײַפֿן, װי ער האָט אָנגעפֿײַפֿט אַלע איבעריקע שטעטלעך. ער איז אַ צבֿועק פֿון ערשטן סאָרט. ער קאָן גוט רעדן און קאָן אָפּנאַרן דעם גרעסטן מענטשן. צו אַלע צרות װײַזט מיר נאָך אױס, אַז ער איז אױך אַ גרױסער עם־האָרץ און האָט זיך דעריבער טאַקע געמאַכט פֿאַר אַ בעל־קבלה, װײַל דער דאָזיקער ענין איז אַזױ װי אַ מאַנטל, װאָס פֿאַרדעקט אַלע פֿעלערן און דאָס גרעסטע עם־הארצות. אױ, עס פֿאַרדריסט מיך, װאָס איך בין דערבײַ נישט געװען — איך װאָלט אײַך גאָר נישט געלאָזט, איר זאָלט אים אַרײַננעמען אין שטוב, אַ שאָד!“
„אָ, ר׳ זונדל, — האָט דער בעל־אַכסניא זיך אָנגערופֿן, — װאָלט איר אָבער װיסן װאָס ר׳ ברוך האָט אױף אײַך געזאָגט, װאָלט איר עס נישט גערעדט, װאָס איר רעדט אַצינד אױף אים. זעט איר, ער האָט אײַך זײער געלױבט. ער האָט געזאָגט, אַז איר זײַט אַ גרױסער חזן, אַן אָדם־כּשר און אַ ייִד אַ למדן.“
דער חזן האָט זיך צעלאַכט.
„דאָס איז גראַדע פֿאַר מיר אַ חסרון, װאָס אַזאַ רמאי, לױבט מיך, — האָט ער געזאָגט. — איך דאַרף נישט זײַנע שבֿחים און זײַן מבֿינות. אין אַ פּאָר שעה אַרום װעט איר מיך אַלײן הערן. און אױף מײַן לומדות קאָן אַזאַ עם־האָרץ גאָר קײן מבֿין נישט זײַן. געקומען בין איך אָבער בלױז צו דאַװנען, אָבער נישט צו פּסקענען שאלות, אַלזאָ, װאָס מאַכט עס מיר אױס, צי איר װעט מיך האַלטן פֿאַר אַ למדן, צי נישט. אױף זײַן סחורה אָבער קאָנט איר קײנער קײן מבֿין נישט זײַן, דערפֿאַר זאָלט איר מיר גלײבן, װען איר האַלט מיך יאָ פֿאַר אַן אָדם־כּשר, װי ער זאָגט אױף מיר, און היט אײַך פֿאַר אים װי פֿאַר אַ משוגענעם הונט.“
נאָך דעם דאָזיקן קלײנעם װיכּוח איז זיך דער חזן אַרײַן אין זײַן חדר־מיוחד, זיך מסדר צו זײַן מיט די שטאָט־משוררים, און דער מלמד מיט די װאָס האָבן מיט אים געהאַלטן, האָבן ערשט אױפֿגעעפֿנט זײערע פּיסקעס און האָבן זיך לוסטיק געמאַכט איבער דעם בעל־שם און איבער די אַלע בעלי־קבלה און האָבן דערמיט פֿאַרשאַפֿט פֿיל קרענקונג דעם בעל־אַכסניא און נאָך מער זײַן פֿרױ, װאָס האָט זיך געריכט באַלד געלעגן צו װערן.
דערהערט, װאָס דער חזן האָט געזאָגט, איז דער מלמד געװאָרן בײַ זיך אַזױ תּקיף, אַז ער האָט נישט אָפּגעלאָזן דעם בעל־אַכסניא און האָט דורכױס געװאָלט, ער זאָל אים אַרױפֿפֿירן צו דעם בעל־שם, און דאָרט װעט ער אים שױן װײַזן אין די אױגן, אַז ער איז אַ גרױסער עם־האָרץ.
דער בעל־אַכסניא האָט עס אים סוף־כּל־סוף נאָכגעגעבן.
„גוט, קומט מיט מיר אַרױף צום בעל־שם, — האָט ער געזאָגט, — איך װעל אײַך אים פֿאָרשטעלן. איך װעל זאָגן, אַז איר זײַט מײַן מלמד און איר װילט מיט אים װאָס רעדן אין לערנען.“
צום אומגליק, איז דער מלמד געװען אַ גרױסער פּחדן. ער פֿלעגט לאַכן פֿון שדים און האָט מורא געהאַט צו שלאָפֿן אַלײן אין אַ צימער; ער פֿלעגט לאַכן פֿון חלומות און פֿלעגט זײער אָפֿט פֿאַסטן אַ תּענית־חלום. און דעריבער, אַז זײ זײַנען נאָר אַרײַן צו דעם בעל־שם אין צימער, האָבן אָנגעהױבן דעם מלמד צו ציטערן הענט און פֿיס.
דער בעל־שם איז בעת־מעשׂה געשטאַנען אָנגעטאָן אין טלית איבערן קאָפּ, מיטן געזיכט אָפּגעקערט צו דער װאַנט און אַזױ װײַט פֿאַרגעטערט, אַז ער האָט זײ גאָר נישט באַמערקט.
ער האָט זיך זײער שטאַרק געשאָקלט און האָט אַרױסגעלאָזט פֿון האַלדז װילדע קולות און געשרײען, װי פֿון אַ געװאַלדיקער מאַשין. ער האָט באמת אױסגעזען, װי אײנער, װאָס איז אױסגעטאָן פֿון זיך און פֿון דער װעלט, און װאַנדלט אַרום אין די עולמות־עליונים, װי מען רופֿט עס בײַ אונדז ייִד — „התפּשטות־הגשמיות“.
װײַלעװײַז האָט ער אױסגערופֿן זעלטענע נעמען פֿון בײזע גײַסטער, פֿון מלאַכי־חבלה.
„שװײַג דו, אַרײַן! — האָט ער געשריִען, — שװײַג דו, פּרגוד! אױך דו, עדיאל, האַלט ס׳מױל!“
באַלד נאָך דעם האָט ער צוגעבױגן דעם רעכטן אױער, אַזױ װי ער װאָלט זיך אײַנגעהערט, װאָס עמעץ זאָגט, און אין דער אײגענער רגע האָט ער זיך צעשריִען, פּונקט װי ער װאָלט איבערגעזאָגט יענע װערטער, װאָס ער האָט געהערט:
„דער דאָזיקער רמאי!“
„אַ צבֿועק פֿון ערשטן סאָרט.“
„היט אײַך פֿאַר אים, װי פֿאַר אַ משוגענעם הונט.“
„אָ, גענוג שױן מקטרג צו זײַן אַ ייִדן, אַ למדן. אָ, דו, גבֿריאל, דו, װאָס דו האָסט פֿאַרשלאָסן די מײַלער פֿון די לײבן, אַז זײ זאָלן דניאל נישט בײַסן, פֿאַרשליס שױן די מײַלער פֿון די דאָזיקע שעטנזים! עס זאָל כאָטש נישט שאָדן דער גאַנצער שטאָט צוליב דעם אײנעם; גענוג, אַז ער אַלײן זאָל זײַן די כּפּרה פֿאַר זײ אַלעמען! אָ, איך בעט דיך, גבֿריאל, װי מײַנעם אַן אַלטן באַקאַנטן!...“
די דאָזיקע װערטער האָט דער בעל־שם אַרױסגעזאָגט מיט גרױס ציטערניש און פֿלאַטערניש און אױך מיט גרױס פֿאַרגעטערונג.
דער מלמד מיטן בעל־אַכסניא, װאָס האָבן זײער גוט פֿאַרשטאַנען דעם תּוכן פֿון די קולות און געװאַלדן, דאָס הײסט, אַז ער האָט דאָ נאָר איבערגערעדט די װערטער, װאָס דער חזן האָט אונטן גערעדט, און דעריבער בײזערט ער זיך אױף די שעטנזים, װאָס זײַנען אױף אים מקטרג, און בעט גלײַכצײַטיק דעם מלאך גבֿריאל, אַז ער זאָל זײ פֿאַרשליסן די מײַלער און זײַן אַ מליץ־טובֿ פֿאַר דער גאַנצער שטאָט, אַז זי זאָל נישט לײַדן פֿאַר זײַן בײז מױל, — דער מלמד מיטן בעל־אַכסניא זײַנען געבליבן שטײן אין טױטער פֿאַרגליװערטער שרעק. ערשט איצט האָבן זײ בחוש געזען, אַז דער בעל־שם איז אַ נבֿיא. װאָרעם װען ער װאָלט קײן נבֿיא נישט געװען, טאָ פֿון װאַנען װאָלט ער געװוּסט װאָס דער חזן האָט אױף אים גערעדט? אױסער דעם, איז ער אױך אַ גרױסער מחותּן מיט אַלע מקטרגים און אױך מיטן מלאך גבֿריאל.
קורץ דערפֿון, זײ זײַנען געבליבן שטײן, װי צוגענאָגלטע, זײ האָבן געװאָלט אַנטלױפֿן און האָבן נישט געקאָנט. די פֿיס האָבן זײ נישט געדינט…
זײ זײַנען אַזױ לאַנג געשטאַנען, ביז די געטלעכע באַגײַסטערונג פֿון בעל־שם איז אַריבער און ער איז געװאָרן דער זעלביקער מענטש, װאָס פֿריִער. דעמאָלט האָט ער זיך אומגעקערט צו זײ און האָט זײ זײער פֿרײַנדלעך געפֿרעגט, צי זײ זײַנען שױן דאָ לאַנג און װאָס דאַרפֿן זײ צו אים.
האָט דער בעל־אַכסניא קױם אַרױסגערעדט:
„דאָס איז אַ מלמד און קנעלט בײַ מיר. ער לערנט מיט מײַן ברודערס אַ ייִנגל, װאָס איז בײַ מיר. ער האָט מיך געבעטן, איך זאָל אים אַרײַנפֿירן צו אײַך, ער װיל אײַך אָפּגעבן שלום.“
„גאַנץ שײן!“ — האָט אים דער בעל־שם געענטפֿערט און האָט אים אױסגעשטרעקט זײַן לינקע האַנט.
עס פֿאַרשטײט זיך, אַז ס׳איז געװאָרן פֿון מלמד אַ גל־של־עצמות פֿון גרױס שרעק, אַז ער האָט שױן קײן כּוח נישט געהאַט צו געבן אים די האַנט. ער איז געשטאַנען װי אַ טױטער, מיט פֿאַרגליװערטע הענט און פֿיס.
„װאָס זײַט איר מיר בײדע עפּעס באַאומרויִקט?“ — האָט ער זײ געפֿרעגט.
„װײַל מיר זײַנען שױן דאָ מער װי אַ האַלבע שעה, — האָט זיך דער בעל־אַכסניא אָפּגערופֿן, — און מיר האָבן זיך דאָ אָנגעזען עפּעס אַזױנס, װאָס מיר האָבן נאָך קײן מאָל אין לעבן נישט געזען. מיר זײַנען בײדע שיִער נישט אומגעפֿאַלן פֿאַר שרעק...“
„אַזױ, איר זײַט שױן דאָ פֿון אַ צײַט? — האָט זיך דער בעל־שם געחידושט. — איר האָט אַװדאי געהערט מיט װעמען איך האָב גערעדט? איר מוזט מסתּמא פֿאַרשטײן װעגן װאָס איך האָב דאָ מיט זײ געשמועסט. איר זאָלט װיסן, אַז אין הימל איז אַ גרױסער רוגז אױף אײַער שטאָט דערפֿאַר, װאָס מ׳האָט גערעדט בײַ אײַך אין שטוב אַזעלכע דבֿרים אױף אַן אָדם־כּשר, אַז עס קאָן גאָר נישט בלײַבן אומבאַשטראָפֿט. מיר געפֿינען עס אַפֿילו אין דער גמרא און אין די מדרשים, אַז דער בורא, ברוך־הוא, איז גיכער מוחל אױף זײַן כּבֿוד, אײדער אױף דעם כּבֿוד פֿון זײַנע הײליקע לײַט, און די ערשטע כּפּרה האָט געזאָלט זײַן אײַער גאַנצע שטוב דערפֿאַר. אָבער איך, װאָס איך בין תּמיד אַ מעבֿיר־על־מידותי, האָב עס אַצינד מתקן געװען און האָב אױסגעפּועלט, אַז עס זאָל קײנעם נישט שאָדן, לבֿד דעם, װאָס האָט גערעדט אַזעלכע זילזולים אױף מיר. אמת, נישט ער אַלײן האָט גערעדט, נאָר אַנדערע אױך, און צװישן די אַנדערע — דער דאָזיקער מלמד, װאָס שטײט פֿאַר מײַנע אױגן. דאָך װעל איך מיך באַנוגענען מיט יענעם אַלײן, װײַל ער האָט מיך גערופֿן „משוגענער הונט“ און האָט אױף מיר געבולן, װי אַ הונט, װעט ער װערן משוגע, װי אַ משוגענער כּלבֿ, און װעט בילן, װי אַ כּלבֿ.“
מײַנע לײַט האָבן קױם דערלעבט אַראָפּצוגײן פֿון בעל־שם און אין שטוב זײַנען זײ אַרײַן בלײך, װי די װאַנט. דער מלמד האָט זיך געשלאָגן „אָשמנו“, װאָס ער האָט גערעדט אױף אַזאַ איש־קדוש, און דער בעל־אַכסניא האָט זיך געפּאַטשט אין בײַכעלע, װי אַן עכטער תּקיף.
ער האָט דערצײלט אַלץ, װאָס זײ האָבן זיך אָנגעזען און אָנגעהערט דאָרט, בײַ אים אױבן.
„װי מײנט איר פֿאָרט? — האָט ער זיך אָנגערופֿן צו די אַלע, װאָס האָבן זיך אַרומגעשטעלט אַרום אים, — האָט ער נישט איבערגערעדט יעדעס װאָרט, װאָס איז דאָ אונטן געפֿאַלן אױף אים, פּונקט װי ער װאָלט געװען דערבײַ? אָבער בײַ מיר איז שױן דאָס נישט קײן װוּנדער, װי באַלד אַז ער איז אַזאַ מענטש, װאָס האָט התחברות מיט מלאָכים און מיט רוחות. מיר האָבן אים טאַקע אָנגעטראָפֿן רעדנדיק מיט זײ. אָט פֿרעגט אײַך בײַ דעם רבין, זאָל ער זיך געזונט זײַן. אָבער װאָס האָט ער מיט אַ שעה פֿריִער גערעדט װעגן דעם בעל־שם?“
דער מלמד, װאָס איז נעבעך נאָך אַלץ נישט געקומען צו זיך פֿון גרױס אַנגסט און פּחד, האָט איצט געמוזט מודה זײַן, אַז דער בעל־שם איז אַ גרױסער מענטש.
„איצט, — האָט ער זיך אָנגערופֿן, — זעט מען, װי גרױס עס איז, בעװנותינו־הרבים, דער כּוח פֿון לשון־הרע, אַז עס דרינגט דורך די װענט. נאָך גוט, װאָס מען האָט אָנגעטראָפֿן אױף אַזאַ ענװ, אַנישט װאָלט שױן מער װי אײנער געליטן, און איך װאָלט שױן מסתּמא געװען די ערשטע כּפּרה, װײַל איך האָב אױך גענוג...“
די דאָזיקע װערטער האָבן געמאַכט אַ שטאַרקן רושם אױף די צוהערער אין שטוב, און באַלד דערױף אױף אַלע אײַנװױנער פֿון דער גאַנצער שטאָט, װאָרעם אין אַ שעה אַרום איז שױן יעדע שטוב געװען פֿול מיט דער דאָזיקער מעשׂה. יעדערער באַזונדער האָט זיך באַרעכנט, װוּ ער האַלט אין דער װעלט מיט זײַנע מעשׂים, און מער װי אַ האַלבע שטאָט האָט שױן געװאָלט גײן אַרױסנעמען תּיקון בײַ אים אױף זײערע חטאָים.
די שטאָט איז שױן געװען אַזױ צעטראָגן מיט אים, אַז מען װאָלט זיך שױן גאָר פֿאַרגעסן אין דעם חזן, װען עס װאָלט מיט אים נישט פּאַסירט אַ מעשׂה, װאָס האָט נאָך מער אױפֿגערודערט די שטאָט, װי דער שמועס פֿון בעל־שם מיט די מלאָכים.
קױם האָט דער מלמד געענדיקט זײַנע װערטער, איז אין שטוב אַרײַנגעלאָפֿן זײַן תּלמידל, אַ ייִנגל פֿון אַ יאָר צען, און האָט דערצײלט דעם רבין, אַז אין חדר, װוּ עס שטײט אײַן דער חזן, הערט זיך אַ בילן און סקאַװוּטשען פֿון אַ גרױסן הונט. זאָל עס זײַן, אַז ער איז זיך אַזױ מסדר צו זינגען אין שול?
דערהערט די דאָזיקע װערטער, האָט דער עולם פּשוט גענומען גאַפֿן און שטױנען.
דער בעל־אַכסניא האָט זיך אַזױ איבערגעשראָקן, אַז די האָר האָבן זיך אים אױפֿגעשטעלט. ער האָט זיך אָנגערופֿן צום מלמד, װאָס יענעמס פּנים איז אײַנגעשרומפּן געװאָרן פֿון גרױס פּחד, װי די אױסגעסמאָטשקעטע פֿײַג פֿון ר׳ צדוק:
„אָט האָט איר אײַך שױן אַ קלאָרע תּשובֿה, הלװאַי זאָל מען מיט אים אַלײן אָפּקומען. איך מײן, אַז עס זאָל כאָטש קײן אַנדערן נישט שאָדן, װײַל מיר, ייִדן, זײַנען דאָך אַלע מאָל ערבֿים זה לזה. איצט האָט איר אײַך שױן אַ גוטע אָנלערנונג, װי אַזױ מען דאַרף האַלטן די צונג צװישן די צײן און נישט רעדן אױף אַבי װעמען. און זײַט װיסן, אַז איך בין אַ מבֿין אױף אַ מענטשן. איך האָב אים שױן דערקענט פֿון דעם ערשטן בליק, אַז ער איז אַ געטלעכער מאַן.“
„אָט גלײבט בעסער נישט, און װוּנדערט זיך נישט דעריבער, — האָט זיך אָפּגערופֿן אײנער, װאָס איז פֿריִער געװען פֿון דעם מלמדס צד. — מאַלע װאָס אַ ייִנגל, אַ שײגעץ, באַלעבעטשעט. װער װײס, װאָס עס האָט זיך אים דאָרט געדאַכט?“
„שױן גאָר אַ נײַס! געדאַכט זיך גאָר? — האָט זיך דער ייִנגל אָפּגערופֿן, — איך װעל אײַך שױן דערצײלן די געשיכטע אױף קלאָר. איך, שעפּקע דעם שוסטערס און װעלפֿקע קאַמינאַרס, האָבן זיך פֿאַרטײַעט אונטער דעם פֿענצטער פֿון יענעם חדר, װוּ עס שטײט אײַן דער חזן. מיר האָבן געװאָלט הערן, װי ער װעט זיך מסדר זײַן. האָבן מיר דערהערט, און איך אַלײן האָב געזען דורך די שױבן, װי ער מאַכט מיט דעם מױל: „האַװ! האַװ! האַװ!“, פּונקט װי דעם אַסעסאָרס הונט, און דערצו האָט ער געװױעט אַזױ שטאַרק, װי עס װױען די הינט, (צו זײער קאָפּ און לײַב און לעבן!) בשעת עמעץ שטאַרבט. נו, זײַנען מיר זיך צעלאָפֿן.“
„אָט האָט איר אײַך אַ שפּיל, — האָט דער בעל־אַכסניא װידער אַ מאָל געזאָגט. — דער לעבעדיקער װײס, מיט װאָס דאָס װעט זיך ענדיקן...“
„און דאָך גלײבט זיך מיר עס נישט, — האָט זיך דער פֿריִערדיקער אָפּגערופֿן. — מיר מוזן עס הערן מיט די אײגענע אױערן און זען מיט די אײגענע אױגן. קומט, לאָמיר צוגײן צום פֿענצטער פֿון דעם חזנס חדר!“
ס׳האָבן זיך געפֿונען עטלעכע בעלנים, װאָס האָבן מיטגעשלעפּט אױך דעם מלמד, און די שטאַרקערע פֿון זײ האָבן זיך דערװעגט צוצוגײן צום פֿענצטער. זײ האָבן זיך אײַנגעקוקט און האָבן דערזען עפּעס אַזױנס, װאָס אונדזערע גוטע־פֿרײַנד זאָלן עס בעסער נישט זען!... זײ האָבן אים דערזען, דאָס הײסט, דעם חזן, װי ער שטײט אין מיטן שטוב, אױף אַלע פֿיר און קוקט זיך אַרום מיט ביסטרע, רױטע אױגן, די האָר פֿון קאָפּ הענגען אים אַרונטער, װי פּאַטלעס, דאָס פּנים איז װילד, דאָס מױל אָפֿן, די צונג הענגט אַרױס, און עס גאַװערט. עפֿטער קריצט ער מיט די צײן און רוקט זיך הינטערװײַלעכץ אַלץ צו דער טיר, און אַז ער האָט זי קױם באַרירט מיט זײַן הינטערחלק, האָט ער באַלד דערױף זיך אַ שופּ געטאָן צוריק און האָט אָנגעהױבן צו װױען און צו בילן אַלץ העכער און העכער...
All day Friday men and women were in an uproar, rushing to get a look at the Baal Shem and the cantor. And when the innkeeper realized that the Baal Shem was no longer a secret, he himself could not keep quiet, and related wondrous miracles to everyone around him.
“He is a godly person!” the innkeeper screamed. “He doesn’t just see the what’s on the outside, like everyone else. No, he sees everything that is deep down in their hearts! I experienced it myself! May His Dear Name be thanked and praised that I lived through it! The Shekhina 11 11 The Glory of God, manifested by a brilliant radiance. shines upon his face! He looks like an angel! And he knew things about me and my wife that we had already forgotten! Now I understand perfectly well why he turned his face away when my dear servant Berke went out to meet him! The godly man must have sensed his impurity, even from a distance. And now I understand that Zundel the cantor must be a jewel of a man, because he was extremely happy when I told him that Zundel would be leading the service this Sabbath. He proclaimed him to be a saintly man, a wonderful man. He praised his singing to the heavens, said it was as dazzling as the largest diamonds in the crowns that the angels fashion out of Jewish prayers.”
It goes without saying that those words exalted the cantor higher and higher. No one could doubt his incomparable qualities. First of all, why should the Baal Shem extol a cantor for no reason? Secondly, he would not take the risk of being proven a liar. The Sabbath was soon upon them, and they would hear him sing. So he must be a superb cantor indeed!
But there were those who did doubt the Baal Shem. There were some who had no faith in him at all. Especially opposed was the teacher who tutored a boy – the son of the innkeeper’s brother - whom the innkeeper was raising as his own. But now that the innkeeper thought he would have a son - an heir - of his own, he felt it unnecessary to raise him any longer…This enraged the teacher, who cursed the Baal Shem with every possible curse.
The tutor’s behavior outraged the innkeeper, and he lashed out at the tutor and other skeptics who disparaged the Baal Shem.
Just then the cantor showed up, his peyes wet from the mikvah. The innkeeper greeted him: “You’ve come just when we need you. We’re arguing about the Kabbalah and Baal Shems. Let’s hear what you think about such matters.”
“Well, that’s a short question that requires a long answer,” the cantor replied. “We don’t have time now. Your chorus is waiting for me to rehearse with them. But I will tell you this briefly, that we Jews - believers, the children of believers - have faith that our saints performed great miracles with the Kabbalah, as is revealed in the Gemara and by the holy Ar”i. 12 12 The 16th century kabbalist, Rabbi Yitzhak ben Shlomo Luria Ashkenazi. But I know nothing about the miracles of today.”
“But I’m eager to know what you think of Mr. Borekh Baal Shem.”
“Why do you happen to be interested particularly in him?” asked the cantor.
“Because he happens to be our guest just now. He just arrived, and he’s staying upstairs.”
“Is that so?” replied the cantor. “So that swindler just got here! It’s your misfortune that he’s staying with you. Be very careful:, because he can cheat you and all your townsmen, just as he did in every other town. He’s a first fraud! He’s a smooth talker, and he can fool even the smartest people. On top of everything else he’s an ignoramus, yet he claims to be learned in the Kabbalah. Because the Kabbalah is like a coat that can hide the ignorance of the greatest ignoramus. Oh, it upsets me so, that I wasn’t here! I would absolutely not have let him set foot in your house. What a shame!”
“Oh, Zundel! If you only knew what Mr. Borekh said about you, you wouldn’t say such things about him! You see, he praised you. He called you a great cantor, a righteous Jew, a scholar.”
The cantor burst out laughing: “It is indeed painful that such a scoundrel would praise me so. I don’t need approval and praise from the likes of him. You’ll be able to judge my singing for yourself in a few hours. And an ignoramus like that can be no judge of my erudition. But I’ve come here only to lead the service, not to answer rabbinical questions. So what do I care whether or not you think I’m a scholar? But it’s clear that no one knows things well enough to say anything. That’s why you should believe me, if you consider me an honest man—as he called me—and beware of him as if he were a mad dog.”
After that little quarrel, the cantor returned to his private room to rehearse with the city choir. The teacher and all those who had sided with him erupted in a frenzy of jokes about the Baal Shem and all the other Masters of the Kabbalah, causing much aggravation for the innkeeper, and even more for his wife who expected her imminent delivery.
Having heard the cantor’s words, the teacher grew so confident that he would not leave the innkeeper alone, insisting that he take him up to the Baal Shem and prove to him what an ignoramus the Baal Shem really was. Finally, the innkeeper agreed: “Good, come with me up to the Baal Shem, and I’ll introduce you. I’ll tell him you’re a tutor in my employ and that you wish to have a scholarly conversation with him.”
Alas, the teacher was a real coward. He laughed at the idea of demons but was afraid to sleep alone in a room. He mocked dreams and often fasted to expiate the sins that brought him nightmares. 13 13 I would like to thank Shaul and Shulamit Seidler-Feller at yiddishwordoftheweek.tumblr.com for explaining the concept of tanis-kholem and for the reference to www.sefaria.org/Shabbat.11a.6. So when they went in to see the Baal Shem, his hands and feet began to tremble. At that moment the Baal Shem was standing facing the wall, his prayer shawl draped over his head, so enraptured in prayer that he did not notice them. He was rocking vigorously, wild and strange voices emanating from his throat, like the bellowing of a powerful machine. He gave the impression of someone who is transported away from himself, away from the Earth, and wanders around in the heavenly spheres—or, as we Jews call it, in “disembodied rapture.” Every so often he would call out bizarre names of evil spirits and evil angels. “Be quiet, you! Get inside!...Silence, Parged!...You, too, Adiel!... Shut your mouth!” he screamed.
Then he leaned over, as though listening with his right ear to someone who was speaking. I mmediately, he started roaring, as though repeating the words he was hearing: “Oh that swindler!...A first-class fraud!...Beware of him as if he were a mad dog!...Stop accusing that man, the learned cantor! Gabriel, you who shut the mouths of the lions so they wouldn’t bite Daniel, shut up the mouths of those miscreants, now! The whole town shouldn’t have to suffer because of one man. Let him alone be punished for the rest of them! I beg you, Gabriel, my old friend!” The Baal Shem pronounced those words with tremors and quivering and great veneration.
The innkeeper and the teacher understood very well what the screaming and yelling that they were hearing were all about: The Baal Shem was repeating what the cantor had said downstairs, and he was furious at his accusers, those miscreants! He was asking the angel Gabriel to shut them up, and thereby defend the whole town so that they would not have to suffer on account of the cantor’s evil words. The teacher and the innkeeper froze in terror. Their eyes and ears made them realize that the Baal Shem was indeed a prophet. If he were not a prophet, how could he possibly know what the cantor had said about him? Furthermore, he was clearly on good terms with the prosecuting devils and the angel Gabriel!
In a word, they were nailed to the floor, unable to leave. Their feet were useless. They stood there a long time, until the Baal Shem’s ecstatic fervor had passed, and he regained his former self. He then turned towards them and asked cordially if they had been waiting long, and what they wanted from him. The innkeeper could barely get the words out: “This is a tutor who teaches in my house. He teaches one of my brother’s boys who lives with me. He asked me to introduce you so he could greet you warmly.”
“That’s very nice,” answered the Baal Shem, holding out his left hand. But terror had turned the teacher into a bag of bones, and he didn’t even have the strength to offer his hand. He stood there like a corpse, hands and feet like blocks of ice. “Why are you both so uneasy?” the Baal Shem asked.
“Because we’ve been here more than half an hour, and we’ve seen something here that we’ve never seen before in our lives. We almost collapsed from terror!” the innkeeper answered.
“Is that so? You’ve been here for some time?” the Baal Shem said, surprised. “So surely you heard whom I was talking to. And likely you must understand what I was discussing. You should know that in Heaven there is great outrage at your town over what people in your house have said about a righteous Jew. It will surely not go unpunished! It is written in the Gemara and in the midrash, that the Creator - blessed be He - forgives those who besmirch his honor more readily than those who besmirch his holy Jews. And your entire household should be punished for this! But I, who have always been a forgiving person, immediately rectified this by arranging that no one will be punished except for him who heaped such insults on me. It’s true that there were others, too, who spoke, including this teacher who stands before my eyes. But I’ll be satisfied just to punish the other one, because he spoke more than the others. And because he called me a ‘mad dog’ and barked at me like a dog, it is he who will go mad and bark like a mad dog.”
Our heroes could barely find the strength to leave the Baal Shem and go down to the hall. Their faces were white as the wall. The teacher beat out Oshamnu 14 14 The confessional prayer “We Have Sinned.” on his breast for having spoken ill of a holy man. The innkeeper slapped his belly like a man full of himself. He related everything that they had seen and heard upstairs. “Well, what do you think now?” he asked everyone around him. “Did he - or did he not - know every unkind word that was said about him down here, exactly as if he had been here? But I’m really not surprised, seeing as how he’s on good terms with angels and devils! We actually heard him talking to them! Just ask the teacher, may he stay healthy! But what did he say an hour ago about the Baal Shem?”
The poor teacher, who still hadn’t recovered from his shock and horror, had to admit that the Baal Shem was a great man. “Now,” he finally said, “we can see how powerful the wicked tongue is, what a great sin it is - that it penetrates through walls! Luckily the Baal Shem is so good-tempered. If not, many of us would be punished, and I would be the first victim, because I, too, said too much.”
His words made a great impression on his listeners, and soon on all the townspeople as well. In an hour’s time, the story had to spread to every house. Everyone agonized over their own behavior, and more than half the people were ready to ask the Baal Shem to forgive their sins. The city was so riled up that it would have totally forgotten about the cantor, if something had not happened that was even more amazing than the Baal Shem’s conversation with angels.
The teacher had barely ended his speech when one of his students, a boy of about ten, ran in to announce that the barking and yelping of a huge dog could be heard coming from the cantor’s room. Was that how he was rehearsing for the synagogue service? The words dumbfounded the crowd. They were thunderstruck!
The innkeeper was so petrified that his hair stood on end. He said to the teacher, whose face had shriveled from terror like Reb Tsadok’s withered fig, “Now that’s a clear punishment! Let’s hope he’ll be the only one! I mean—no one else should suffer, because we Jews are all responsible for each other. Now we’ve been taught a good lesson about holding our tongues and not bad-mouthing others. And you should know that I’m a good judge of people. I knew right at first sight that he was a godly man.” 15 15 Reb Tsadok was a rabbi who fasted before the destruction of the Second Temple in order that Jerusalem might not be destroyed.
One of the men who had earlier taken the teacher’s side against the Baal Shem exclaimed, “Don’t you believe it! And don’t be shocked! Who cares what a little, naughty boy blathers?! Who knows what he imagined?!”
The boy answered back, “Now that’s a good one! You think I’m making it up? I’ll tell you exactly what happened. Shepke the shoemaker’s son, Velfke the chimney sweep’s boy, and I hid under the cantor’s window. We wanted to hear him rehearse. We listened, and I myself saw through the window that he was barking, ‘ Bow-wow, bow-wow, bow-wow.’ Just like the tax assessor’s dog. Then he howled real loud, with all his body and soul, just as dogs do when someone has died. Then we ran away.”
“Well, there you have it!” the innkeeper kept saying over and over. “God only knows how this will end...”
“But I still don’t believe it,” the earlier skeptic retorted. “We have to hear it with our own ears and see it with our own eyes. Come! Let’s go to the cantor’s window.” Some of the crowd followed, and they brought the teacher along. The bravest of them went right up to the window. They looked in and saw something, Dear Reader, that you should never have to see! They saw him – the cantor, that is – down on all fours, looking around with wild, red eyes, his hair hanging down like a mane, mouth open, tongue hanging out, slobbering, and a crazed look on his face. He gnashed his teeth and slowly retreated towards the door. His rear end had barely touched the door when he suddenly lunged forward and started barking and howling, louder and louder. Then he began jumping around, breaking dishes, stepping on the shards and biting them.
“In a Jewish Tavern” by Aleksander Sleńdziński (1803 – 1878), mid-19th century. Photo courtesy of Lithuanian Art Centre TARTLE.
עס האָט נישט לאַנג געדױערט, — און ער האָט אָנגעהױבן צו שפּרינגען און צו ברעכן כּלים, און די שערבלעך האָט ער געטראָטן מיט די פֿיס און געביסן מיט די צײן.
די גאַנצע שטאָט איז באַלד פֿול געװאָרן מיט דער דאָזיקער נײַעס. פֿון אַלע עקן איז מען געקומען צו לױפֿן זען דעם חזן און נאָך דעם האָט יעדער דערצײלט אַ סך מער, װי ער האָט געזען.
איצט האָט מען שױן דעם בעל־שם פֿאַרגעטערט פֿון מינוט צו מינוט. אין אײן האַלבער שעה צײַט איז געװאָרן פֿון בעל־שם אַ נבֿיא, פֿונעם נבֿיא — אַ בעל־מופֿת, פֿון בעל־מופֿת — אַ געטלעכער מאַן, פֿון געטלעכן מאַן — אַ מלאך, און פֿון מלאך — אַ שותּף צום בורא…
דער עולם האָט זיך אַ שאָט געטאָן צום בעל־שם, צו באַקומען אַ ברכה, אַ קמיע אָדער אַ תּיקון אױף די עבֿירות אָדער אַ הײלונג צו מאַנכע חלאַתן.
אָבער עס איז נישט געװען אַזױ לײַכט צוצוקומען צו אים. דער עולם האָט זיך געשטופּט און געשטױסן.
תּחילת האָט דער בעל־שם גאָר נישט געװאָלט צולאָזן צו זיך, לסוף אָבער איז ער װײכער געװאָרן און האָט אָנגעהױבן אַרײַנצולאָזן אין צימער די מער חשובֿע בעלי־בתּים, װאָס האָבן געקאָנט גוט באַצאָלן פֿאַר זײַנס אַ װאָרט.
די ערשטע ברכה און די ערשטע קמיע האָט באַקומען די בעל־אַכסניאטע, נאָך דעם אירע גוטע־פֿרײַנד, װאָס האָבן פֿײַן באַצאָלט. מען קאָן דאָך עפּעס נישט זײַן אַזױ גראָב. אױסער דעם, האָבן זײ זיך סתּם געשראָקן פֿאַר אים. אין זײַן חדרל האָט זײ געציטערט דער פּופּיק פֿון דעם חזנס בילן.
מער פֿאַר אַלעמען אָבער האָט זיך געשראָקן דער מלמד, אים האָט זיך שױן געדאַכט, אַז זײַן שטים איז שױן עפּעס ענלעך צו דער שטים פֿון אַ הונט. מיט בײדע הענט האָט ער פֿאַרקװעטשט דאָס מױל, ער זאָל, חלילה, נישט אָנהײבן בילן אָדער סקאַװוּטשען. ער האָט זיך אױך פֿעסט אָנגעהאַלטן אין זײַן שטעקן, ער זאָל, װי דער חזן, נישט פֿאַלן אױף אַלע פֿיר. אים האָט זיך אַלץ געדאַכט, אַז עס ציט אים צו דער ערד. ער האָט דעריבער אָפּגעגעבן זײַן לעצטן רובל דעם בעל־שם פֿאַר פּדיון.
קורץ דערפֿון, אַ גאַנצן פֿרײַטיק איז געשטאַנען אַ יריד אין דער אַכסניא. עס האָט געקאָכט און גערױשט. מען האָט געטראָגן געלט צו דעם בעל־שם, װי מצה־װאַסער, בפֿרט נאָך, אַז ער האָט געזאָגט, אַז דאָס געלט װעט ער אַװעקגעבן אױף ארץ־ישׂראל. אַ סך יונגע װײַבלעך האָבן אים אַװעקגעגעבן זײערע אױרינגלעך, זײערע פֿינגערלעך, און האָבן געדאַנקט גאָט, אַז ער האָט עס בײַ זײ צוגענומען. זײ װאָלטן אים אַפֿילו זײערע נשמות אױך אַװעקגעגעבן, אַבי נאָר די מאַנען צוריקצובאַקומען, אָדער אַ קדיש צו דערלעבן, און בפֿרט אַז דורך דער ערשטער זאַך קאָן מען שױן ממילא אױך באַקומען די צװײטע זאַך.
אַפֿילו אַלטע לײַט, װאָס האָבן שױן גאָר נישט געהאַט װאָס צו פֿאַרלאַנגען פֿון אים, און אַפֿילו אַלטע װײַבער, װאָס האָבן שױן דרײַ מאָל איבערגעניצעװעט זײערע תּכריכים, האָבן אים אױך אַװעקגעטראָגן זײער לעצטן פֿעניג, כּדי אױסצופּועלן בײַ אים אַ לײַכטע מיתה פֿאַר זיך אָדער אַ גוטן אָרט אױף יענער װעלט, און אַלע זײַנען אַװעק פֿון אים העכסט צופֿרידן. ער האָט אַלעמען אַל דאָס גוטס מבֿטיח געװען.
אַ פּאָר אַלטע לײַט האָט ער פֿאַרזיכערט, אַז די נשמות װעלן זײ אַרױס גאָר אומגעריכטערהײט און זײער לײַכט — אײנעם עסנדיק, אַ צװײטן — שלאָפֿנדיק, און דעס גלײַכן. קעגן אָװנט האָט מען אים אָנגעהױבן צו שיקן משקה: מעדן, װײַנען, טאָרטן, און די אַכסניא איז געװען פֿול און פּאַק מיט מענטשן. אַ טײל — צו זען דעם בעל־שם, און אַ טײל — צו הערן דעם חזן, װי ער סקאַװוּטשעט.
מען איז זיך פֿונאַנדערגעגאַנגען ערשט צו ליכטבענטשן. עס זײַנען מער נישט געבליבן לעבן דעם חזנס סטאַנציע װי אַ פּאָר צענדליק קונדסים, װאָס מען האָט זײ שױן עטלעכע מאָל אױסגעבראַקירט פֿון רעקרוטן.
אין דוראַטשישאָק איז אױך געװען אַ רבֿל, פֿון װעלכן דער עולם האָט שטאַרק געהאַלטן:
ער פֿלעגט אָפּצושפּרעכן עין־הרעס, זײער אָפֿט מאַכן אַ שאלת־חלום, און האָט געשפּילט בײַ דעם ערשטן נאַבאָר אַ גרױסע ראָלע אין שטעטל מיט זײַנע נײַע סיגופֿים און תּשובֿות, װאָס ער האָט אַרױסגעגעבן.
ער איז אױך געװאָרן שטאַרק מפֿורסם דורך זײַנע סגולות אין דער ערשטער כאָלערע. ער איז געװען אַ מיטגליד פֿון יענעם בית־דין, בײַ װעלכן אַ טױטער מחותּן האָט געהאַט אַ דין־תּורה מיט זײַנעם אַ געװעזענעם לעבעדיקן מחותּן, פֿאַר װאָס יענער האָט מבֿײש געװען זײַן בחורל, און נישט גענומען אים פֿאַר אַן אײדעם נאָך דעם מחותּנס טױט.
עס פֿאַרשטײט זיך, אַז אַזאַ אײנער האָט בװדאי געהאַלטן פֿון קבלה־מעשׂיות, פֿון אַ בעל־שם און בפֿרט נאָך פֿון ר׳ ברוך בעל־שם, װאָס מען זעט דאָ פֿון אים װוּנדער איבער װוּנדער.
דאָס רבֿל האָט זיך אױך געװאָלט זען מיט דעם דאָזיקן צדיק, אָבער אַזױ װי ער איז געװען דער מרא־דאתרא, האָט אים נישט געפּאַסט, ער זאָל פֿריִער באַזוכן דעם בעל־שם. װאָס זשע האָט ער געטאָן? ער האָט צוגעטראַכט עפּעס אַן ענין, אַזױ, אַז דאָס רבֿל זאָל קענען קומען פֿריִער צום בעל־שם, און עס זאָל אים נישט שאָדן צו זײַן כּבֿוד.
פֿרײַטיק צו נאַכט, נאָך קבלת־שבת, האָט ער פֿאַררופֿן צו זיך די פּרנסי־חדשים פֿון שטאָט און האָט צו זײ אַזױ געזאָגט:
„ברידער, איר זאָלט װיסן, אַז מיר זײַנען נישט יוצא פֿאַר דעם „איך טאָר נישט געדענקען“, װאָס מיר שטײען פֿון װײַטן בײַ אַזאַ מין מעשׂה. דער חזן איז דאָך, װי דער בעל־שם האָט אַלײן מעיד געװען אױף אים, אַ טײַערער ייִד און אַ למדן דערצו. ער איז געקומען אַהער עפּעס פֿאַרדינען, אָבער ער איז, נעבעך, אַרײַנגעפֿאַלן און האָט זיך פֿאַרװאַנדלט בײַ אײַך אין אַ משוגענעם הונט. איך װעל עס אַפֿילו נישט לײקענען — ער האָט עס פֿאַרדינט גאַנץ כּשר: מען דאַרף נישט רעדן קײן נאַרישקײט, מען דאַרף נישט לאַכן פֿון אַזעלכע זאַכן. דאָך אָבער איז אַ גרױס רחמנות אױף אים, ער האָט דאָך אַ װײַב און קינדער, און װיפֿל איז עס דער שיעור צו מוטשען אים? דעריבער מוזן מיר אַלע גײן צו ר׳ ברוך בעל־שם, מיר װעלן אים צוזאָגן אַ שײנעם פּדיון און בעטן אים בכּבֿוד, ער זאָל פֿון זײַנעט װעגן מתפּלל זײַן, און דער אומגליקלעכער חזן זאָל, לפּחות, אַרױס בשלום פֿון אונדזער שטאָט.“
דעם רבֿס װערטער האָבן פֿיל־װײניק געװירקט אױף די פּרנסי־חדשים און זײ זײַנען צוזאַמען אַװעק צו דעם בעל־שם. זײ האָבן אים דערװישט בײַ זיך אין חדר, װוּ ער האָט געדאַװנט מיט אַ מנין און האָט בעת־מעשׂה געזאָגט „שלום־עליכם“ מיט גרױס דבֿקות און התלהבֿות.
זײ האָבן זיך גענוג אָנגעװאַרט ביז ער האָט געענדיקט און געעפֿנט די אױגן.
דער בעל־אַכסניא האָט זײ פֿאָרגעשטעלט פֿאַר אים.
אָבער מײַנע טײַערע לעזער, מיר װעלן דאָ אױסמײַדן דעם דאָזיקן צערעמאָניאַלן שמועס צװישן דעם בעל־שם און דעם רבֿל, װוּ אײנער האָט לױטער געחנפֿעט דעם צװײטן, און אַ פּשיטא שױן די תּורות, װאָס זײַנען געפֿאַלן דערװײַל צװישן זײ בײדן, װאָס נישט נאָר די פּרנסי־חדשים האָבן נישט פֿאַרשטאַנען דערפֿון קײן אײן װאָרט, װײַל מען האָט בלױז געשמועסט קבלה־זאַכן, נאָר אַפֿילו זײ אַלײן האָבן אױך גאָרנישט פֿאַרשטאַנען.
די חשובֿע שטאָטלײַט האָבן געמאַכט אַ שמועס װעגן דעם חזן, און דער בעל־שם האָט זײ געזאָגט:
„האַלט מיך נישט פֿאַר קײן נוקם־ונוטר. איך האָב אים באַלד מוחל געװען זײַנע רײד, װאָס ער האָט גערעדט אױף מיר. איך בין פֿון מײַנע לאַנגע יאָרן אַ מעבֿיר־על־מידותי, און פֿאַרקערט, װען איך װאָלט נישט מתפּלל געװען װעגן דעם, װאָלט דאָס גאַנצע שטעטל אומגעקומען. איר װײסט דאָך, אַז מיר, ייִדישע קינדער, זײַנען ערבֿ אײנער פֿאַר דעם אַנדערן, און דער חזן דאַרף מיר נאָך דאַנקען, װאָס איך האָב אױסגעבעטן פֿאַר אים אַ קלײנע שטראָף אױף אַ קורצער צײַט, נישט אָבער, חלילה, פֿון נקמה װעגן, נאָר כּדי אים מתקן צו זײַן, דאָס הײסט אַראָפּנעמען פֿון אים דעם פֿלעק פֿון לשון־הרע. דאָס איז אײגנטלעך די כּװנה פֿון אַלע עונשים אין גיהנום, װוּ עס לײַדן די רשעים נישט פֿאַר נקמה, חלילה, נאָר צו לײַטערן זײ פֿון זײערע עװנות, װי מען לײַטערט זילבער אין פֿײַער. דאָס איז אַפֿילו אַ צו טיפֿער ענין, אַז מען זאָל קאָנען איצט שמועסן איבער אים, אָבער איך װעל אײַך זאָגן אין קורצן, אַז װען נישט איך, װאָלט אױף דעם חזן ניגזר געװאָרן, ער זאָל נאָך זײַן טױט מגולגל װערן אין אַ כּלבֿ אױף לאַנגע יאָרן... איך האָב אָבער געבעטן פֿאַר אים, װעט ער עס אָפּפּטרן מיט אַ קורצער צײַט, אָבער אַזױ װי איר זײַט שױן געקומען צו מיר, װיל איך אײַך נישט אַװעקלאָזן מיט לײדיקע הענט. איך װעל אים, צוליב אײַך, מתקן זײַן, און דער זכות פֿון שבת װעט מיר שױן בײַשטײן דערבײַ. דאָס װעט אים בלױז פֿאַרבעסערן, אָבער נישט אין גאַנצן געזונט מאַכן. גענוג װעט זײַן פֿאַר אים, אַז ער װעט אױפֿהערן דערװײַל צו קריכן אױף אַלע פֿיר און צו װױען, צו בילן, װי אַ הונט. רעדן אָבער װעט ער ערשט אָנהײבן נאָך שבת און זינגען װעט ער ערשט קאָנען הלװאַי אין אַ חודש אַרום, און דאָס איז דערפֿאַר, װײַל דאָרט אױבן איז מען בײז אױף אים, װאָס בשעתן דאַװנען װיל ער געפֿעלן מיט זײַן זינגען די נשים... בײַ אַלעם דעם װעט ער נאָך אַ צײַט לאַנג צושטאַמלען אַ ביסל, װײַל ער האָט זיך זײער פֿיל פֿאַרזינדיקט מיט דער צונג. אָבער גענוג צו רעדן, רבותי, די ליכט װעלן בײַ אײַך אױסגײן. נאַט אײַך מײַן טלית, שפּרײט אים אױס איבער אים, װעט ער װערן פֿון אַ הונט צוריק אַ מענטש, און גײט אײַך אַהײם בשלום.“
האָבן זײ גענומען זײַן טלית און האָבן אים באַלד אױסגעשפּרײט איבער דעם חזן, װי דער בעל־שם האָט זײ געהײסן, און מען האָט שױן געזען בחוש, װי ער ענדערט זיך און בעסערט זיך און װערט רויִקער.
אין אַ האַלבער שעה צײַט איז ער שױן געשטאַנען אױף די צװײ פֿיס װי אַ מענטש, און אַז מען האָט אים געשטעלט אַ שטול, האָט ער זיך שױן געקאָנט זעצן, הגם ער האָט זיך אָנגעהאַלטן אָן די הענטלעך פֿון שטול. און אַז ער איז נאָך מער געקומען צו זיך, האָט ער אָנגעהױבן צו פֿאַרריכטן זיך די באָרד און פּאות און אַרומצוּװישן זיך דאָס געזיכט און האָט אַפֿילו געװאָלט עפּעס זאָגן, אָבער עס גײט נישט. נאָר ער האָט שױן געהאַט אַזױ פֿיל שׂכל, אַז ער האָט זיך געקאָנט דערקלערן דורך רמזים.
אַז ער האָט געװאָלט, מען זאָל אים געבן אַ שנאַפּס, האָט ער זיך אַ שנעל געטאָן אין גאָרגל, עסן — האָט ער צוגעלײגט דעם פֿינגער צום מױל, שלאָפֿן — האָט ער צוגעלײגט די האַנט צו דער באַק און האָט דערבײַ אַ נײג געטאָן מיטן קאָפּ.
קורץ דערפֿון, אין פֿאַרלױף פֿון אַ פּאָר שעה איז ער געװאָרן אַ מענטש, װי אַלע, און עס האָט אים מער נישט געפֿעלט, װי דער דיבור. עס איז אים נישט געבליבן דאָס מינדסטע פֿון אַ הונט, מער נישט בײַם עסן, זיצנדיק בײַם טיש צו מיטאָג, שבת נאָכן דאַװנען איז ער איבערגעפֿאַלן אַלע שפּײַזן, װאָס איז דערלאַנגט געװאָרן צום טיש, װי אַ הונגעריקער הונט און האָט עס אױפֿגעפֿרעסן ביז אַ פּיצעלע. דערצו האָט ער נאָך צעבראָכן מאַנכע כּלים אױך. מען האָט עס אַפֿילו באַלד געמאָלדן דעם בעל־שם, אָבער יענער האָט גאָרנישט געמאַכט דערפֿון.
„דאָס איז נאָר בלױז אַ פֿאַרדינטער עונש בײַ אים, — האָט ער געזאָגט, — װײַל ער עסט אױף חתונות און בריתן נישט לשם־מיצװה... איצט לאָזט מען דעם בעל־חובֿ אױפֿמאָנען זײַנע חובֿות. איר זאָלט װיסן, אַז מען פֿירט זיך אױבן, װי דאָ אונטן. אַז אײנער פֿאַלט שױן אַרײַן אין די הענט פֿון דער פּאָליצײ פֿאַר אַ חטא, רעכנט מען זיך שױן אָפּ מיט אים פֿאַר אַלע איבעריקע חטאָים.“
עס פֿאַרשטײט זיך, אַז דער בעל־שם איז דורך דער דאָזיקער געשיכטע זײער נתקדש געװאָרן אין שטאָט, און מען האָט אין אים שױן געגלײבט, װי אין אַ נבֿיא, װי אין אַ צדיק, און אַ גאַנצן שבת־צו־נאַכט איז מען צו אים געגאַנגען מיט פּדיונות, מיט געלט, מיט מתּנות, און ער האָט אױסגעטײלט זײער פֿיל קמיעות און סגולות.
עס זײַנען אױך געקומען פֿיל קריסטלעכע פֿרױען מיט געלט, מיט מתּנות, און זײַנען אַװעק פֿון אים מיט גרױס התפּעלות, װאָרעם ער האָט זײ אױך צוגעטראָפֿן און געגעבן גוטע עצות.
אױף מאָרגן, דאָס הײסט, זונטיק בשעת דער בעל־שם האָט שױן געװאָלט אַװעקפֿאָרן, האָבן אים קהל זײער אָרנטלעך באַפֿרידיקט פֿאַר דעם, װאָס ער האָט מגין געװען אױף זײער שטאָט, אַזױ, אַז עס האָט מער נישט געשאָדט װי דעם חזן אַלײן.
די גרעסטע נדבֿה האָט ער אָבער באַקומען פֿון דעם בעל־אַכסניא, װאָס איז שױן איצט פֿאַרזיכערט געװען מיט אַ קדיש.
דער מלמד האָט אים מחילה געבעטן פֿאַר אַלע אין די אױגן.
„איך װײס, — האָט ער צו אים געזאָגט, — אַז איך האָב פֿאַרדינט דעם זעלביקן פּסק, װאָס דער חזן, נאָר אײַער עניװת, אײַער קדושה האָט אױף מיר מגין געװען. אַלזאָ, פֿון אַצינד אָן בין איך אַ מאמין אין קבלה און אין בעלי־שמות.“
דער בעל־שם האָט זיך דערבײַ געגלעט די באָרד און געשמײכלט און האָט אים געזאָגט פֿאַרן אַװעקפֿאָרן:
„לעװנך וחטאתך תּכופּר. דײַן זינד האָט שױן געמיטן פֿון דיר און דײַן חטא איז דיר שױן פֿאַרגעבן געװאָרן.“
אַ גרױסער עולם, ייִדן און װײַבער, האָבן אים באַגלײט און בײַם שײדן זיך מיט אים האָבן זײ אים מבֿטיח געװען, אַז זײ װעלן דעם חזן נישט באַעװלען און װעלן אים בײַ אַלעם דעם באַצאָלן, װי ער װאָלט בײַ זײ געדאַװנט. לבֿד װאָס זײ װעלן אים באַצאָלן פֿאַר דעם שבת, װעלן זײ אים אױך אױסהאַלטן בײַ זיך, ביז ער װעט אָנהײבן צו רעדן, און דאַן װעלן זײ אים אָפּשיקן אַהײם אױף זײערע הוצאָות.
און זײ האָבן באמת געהאַלטן װאָרט, װײַל לבֿד װאָס זײ זײַנען געװען גרױסע מאמינים, זײַנען זײ אױך געװען זײער ערלעכע לײַט.
אַרום דינסטיק, מיטװאָך האָט דער חזן אָנגעהױבן צו רעדן. ער האָט זײ דערצײלט, אַז אַלץ, װאָס דער בעל־שם האָט אױף אים געזאָגט, איז אַן אמת, און האָט אַרױסגענומען פֿון דעם דאָרטיקן רבֿ, װאָס איז אױך אַ שטיקל בקי אין די דאָזיקע זאַכן, תּיקונים און תּשובֿות, און איז זיך אַװעק פֿון דאָרט מיט אַ רעכטן גראָבן גראָשן.
The whole town soon knew the story. People flocked from everywhere to see the cantor, and everyone embroidered the tale with their own addition. The Baal Shem’s reputation soared by the minute. Within half an hour he had gone from Baal Shem to prophet, from prophet to miracle worker, from miracle worker to saint, from saint to angel. And from angel to a partner of the Creator... The crowds besieged the Baal Shem to get his blessing, or a talisman, or forgiveness for their sins, or a cure for all kinds of sicknesses.
But it was not easy to reach him, because the crowds were pushing and shoving so. At first the Baal Shem would not let anyone near him, but he finally gave in and agreed to let in a few of the more respected wealthy people who could afford to pay. The innkeeper’s wife received the first blessing and the first talisman. Next were her friends, who could also pay well. It would be rude not to. Furthermore, they were simply terrified of him. Even in the Baal Shem’s room, they could hear the cantor’s barking and they shook with fear. The teacher was the most terrified of all. It seemed to him that his voice was already beginning to sound like a dog’s. He held his mouth closed with both hands, for fear that it might let out a bark or a howl, God forbid! Then he firmly grasped his cane, so as not to fall on all fours, like the cantor. He felt that he was being pulled down to the ground. Then he redeemed himself by giving the Baal Shem his last ruble.
In short, it was as if the whole marketplace had come into the inn that whole day on Friday. It was rowdy and boisterous. People rushed to the Baal Shem with their money, especially after he announced that he would donate all of it to the land of Israel. Many young wives gave him their rings and earrings, and thanked God that he was willing to take them. They would even have given him their souls to get their husbands back or to give birth to a child, all the more so because if you got the first one back, you could then have the other.
Even old men who had nothing to ask of him, and old women who had already refreshed their shrouds three times, brought him their last penny to beg for an easy death or a place in Heaven, and he satisfied all of them. He promised everything good to everyone. He assured a couple of old folks that their souls would depart unexpectedly and easily, one while eating and the other while sleeping, and so on. In the evening people started sending him drinks and treats: liquor, mead, wine, and cakes. The inn was bursting with people. Some came to see the Baal Shem, others to hear the cantor howl. The y only dispersed when it was time to light the Sabbath candles.
The only ones still near the cantor’s room were a dozen jokesters who had been repeatedly rejected by the Army. In Duratshishok there was a little rabbi who was highly esteemed. He often warded off the Evil Eye and interpreted dreams, and he’d once impressed the first Army recruiter with the punishments and penances that he meted out. 16 16 In 1872, Jewish men were first recruited into the army. More can be read about rabbinic intercessions and suggestions for avoiding the draft in A. M. Dik’s Der ershter nabor (Vilna, 1871). He was also famous for the remedies that he had prescribed during the first cholera epidemic. 17 17 In 1831. And he had been a judge in a rabbinical court where a dead man had brought a suit against his living relative, complaining that the relative had shamed his boy by not picking him for a son-in-law. Obviously such a rabbi would surely believe in the Kabbalah, in Baal Shems, and particularly in Mr. Borekh Baal Shem, who was producing miracle after miracle.
The lesser rabbi also wanted to meet the tzadik. But since he was the rabbi in authority, it would not have been seemly for him to be the one to call on the Baal Shem. So what did he do? He thought up a plan to go see him, in a way that would not damage his standing. Friday night, after the Sabbath had been welcomed, he gathered all the leaders of the Jewish community council and said: “Brothers, it is God’s commandment not to stand by from a distance in such a situation. The cantor is indeed, as the Baal Shem himself agreed, a dear man, and a scholar, too. He came here to earn some money, but alas he went astray before our eyes and has been turned into a mad dog. I won’t try to deny it, he rightly deserved it. We must not speak evil, and we must not mock such things. But he deserves mercy. He has a wife and children. You can’t torture someone forever. Therefore we must all go to Mr. Borekh Baal Shem. We’ll promise him a handsome reward, and ask him respectfully to pray for the cantor’s sake so that the unlucky fellow can at least leave our city in peace.”
The rabbi’s words were more or less convincing, and they all went off to see him. They found him in his room, praying with a minyan. He was reciting “Sholem Aleichem” with great rapture and ecstasy. They had to wait quite a while until he finished and opened his eyes. The innkeeper introduced them to him. Dear Readers, we’ll just skip that ceremonial talk between the Baal Shem and the rabbi, in which they did no more than flatter each other, with bits of theology flying about. The heads of the community did not understand one single word of it, because it was pure Kabbalah talk – the rabbi and the Baal Shem didn’t understand it either.
The honorable councilmen brought up the matter of the cantor, and the Baal Shem said, “Don’t think that I’m vengeful. I immediately forgave the things he said about me. My long years have made me slow to take offense. On the contrary, if I had not interceded, the whole city would have died. But you do know that we Jewish children are responsible for each other. So the cantor should thank me for pleading to get him a light punishment, lasting only a short time. Not out of revenge – God forbid! – but to give him a way to repent and remove the stain of wicked speech. This is indeed the purpose of all the punishments in Hell, where all the wicked must suffer, not out of revenge – God forbid! – but to purify them of their sins, just as we purify silver with fire. This is too profound a matter to talk about now, but I will tell you, in short, that if not for me, after his death the cantor would have been sentenced to be reincarnated as a dog for a very long time. But I interceded on his behalf, so that his punishment would pass quickly. But since you’ve come to me now, I won’t let you leave empty-handed. I will forgive him for your sakes, and in honor of the Sabbath. He will start to get better, but not completely. For now he’ll stop crawling on all fours, howling, and barking like a dog. He’ll start speaking only after the Sabbath and hopefully start singing in a month. That’s because they’re really angry with him up in Heaven – he wants to please the women when he leads the service....He’ll still be stammering for some time, because he really sinned badly with his tongue. But enough said, gentlemen. Your Sabbath candles must be dying down. Here is my tallis. Spread it over him, and he’ll turn back from a dog into a human. And go home in peace!”
They took the prayer shawl and immediately covered the cantor with it, as the Baal Shem had instructed them, and they could sense that he was changing, getting better, calming down. Within half an hour he was standing up straight, and he could sit down when they offered him a chair, though he had to hold on to the arms. When he had come to himself some more he began to fix up his beard and sidelocks and to wipe his face. He even wanted to say something, but it didn’t work. His mind had returned enough for him to make himself understood through gestures. When he wanted brandy he flicked at his throat, and when he wanted food he pointed to his mouth. To indicate sleep, he put his hand on his cheek and leaned his head.
In short, he turned human again in a few hours, normal but lacking speech. No trace of dog was left, except when he was eating lunch at the table on the Sabbath after the service. He attacked every course that was served like a hungry dog, and ate up every last tiny morsel. He still broke a few dishes, and they told the Baal Shem. But he thought nothing of it. “It’s a fitting punishment,” he said. “He eats far too much at weddings and circumcisions…Now the sinner has to pay for his sins. You should know that up in Heaven things work the same as down here. If the police catch you for one sin, then you get punished for all the others.”
Naturally the reputation of the Baal Shem’s holiness soared all over town, and people believed in him as in a prophet, a saint. All night Saturday crowds flocked to him with money and gifts, and he distributed innumerable talismans and remedies. Many Christian women also came with money and gifts. They, too, left feeling hopeful, because he guessed what they wanted and gave it to them. The next day – on Sunday, that is –when he was getting ready to leave, the Jewish community rewarded him richly, for he had protected their town so that no one but the cantor was punished.
But it was the innkeeper who gave him the most generous contribution, because he was now assured that he would have a son. And the teacher begged his forgiveness in front of everyone. “I know,” he said, “that I deserve the exact same punishment as the cantor, and it was your humility, your holiness that protected me. Therefore I will believe in the Kabbalah and in Baal Shems from now on.”
The Baal Shem stroked his beard, smiled, and told him before he left: “Your iniquity shall be removed, and your sin shall be atoned for.” 18 18 Isaiah 6:7 from The Book of Isaiah, trans. A. J. Rosenberg (Lawrence, NY: Judaica Press, 2005). A huge crowd of men and women accompanied him, and they assured him that they would not wrong the cantor and would pay him as if he had led the Sabbath service. In addition to paying him for that Sabbath, they would put him up until he could speak again, and then send him home at their expense.
And they really did keep their word, because in addition to being fervent believers, they were also honorable people. On Tuesday and Wednesday the cantor began speaking. He told them that everything that the Baal Shem had said about him was true, and from the local rabbi, who knew a little about such matters, he found out which prayers and penances could purify his sin. And the cantor left town with a nice bit of cash.
אין אַ פּאָר װאָכן אַרום זײַנען זיך געקומען צו פֿאָרן אַ פּאָר אורחים צו אונדזער בעל־אַכסניא. זײ האָבן געהאַלטן שבת בײַ אים, און האָבן דערצײלט די זעלביקע װוּנדער פֿון אַ בעל־שם מיט אַ חזן, װאָס איז געשען ערשט פֿאַר אַכט טאָגן אין זײער שטעטל לאַכמאָץ. דאָרט האָט אױך פּאַסירט פּונקט דאָס אײגענע װאָס דאָ, און אַז ער האָט זיך מיט זײ גוט פֿונאַנדערגעשמועסט װעגן דעם, האָט זיך שױן אַרױסגעװיזן קלאָר אױפֿן טעלער, אַז דאָס זײַנען געװען די זעלביקע ייִדן, װאָס דאָ, און אַלע האָבן באַלד פֿאַרשטאַנען דעם שװינדל.
עס איז איצט געװען קלאָר, אַז דער בעל־שם מיטן חזן זײַנען געװען פּשוטע שװינדלער, און נישט דער איז אַ בעל־שם און נישט יענער איז אַ חזן, און אין שטעטל האָבן אַלע אַראָפּגעלאָזט די נאָז פֿאַר חרפּה…
די בעל־אַכסניאטע האָט שױן אױפֿגעהערט צו טראָגן. די מאַנען פֿון די עגונות זײַנען געבליבן אױף זײערע ערטער, די קראַנקע האָבן זיך אָנגעהױבן צו קורירן בײַ דאָקטױרים, און האָבן זיך אַפֿילו אָנגעהױבן צו שעמען מיט דעם נאָמען פֿון זײער שטאָט „דוראַטשישאָק“. מען האָט שױן אָנגעװענדט צו זײ דאָס באַװוּסטע שפּריכװאָרט: „הם נאים לשם עירם ושם עירם נאה לשמם“, דאָס הײסט — זײ פּאַסטן פֿאַר דעם נאָמען פֿון זײער שטאָט, און דער נאָמען פֿון זײער שטאָט פּאַסט פֿאַר זײ.
נו, מײַנע טײַערע לעזער, װען מיר האַלטן שױן אײן מאָל אין לאַכן פֿון דער שטאָט דוראַטשישאָק װעלן מיר שױן אױך, פֿאַרבײַגײענדיק, אַ לאַך טאָן פֿון כעלעם, װאָס ליגט טאַקע נישט װײַט פֿון דאָרט, דאָס הײסט פֿון דוראַטשישאָק.
אין די פֿאַרצײַטיקע יאָרן, בשעת דער לעבעדיקער עולם פֿלעגט באַזוכן די שול בײַ טאָג, װי דער טױטער עולם בײַ נאַכט; בשעת די בעלי־מלאָכות, װאָס פֿלעגן בױען גלײַכצײַטיק צװײ שטעט עטלעכע מײַל װײַט פֿון אַנאַנדער, פֿלעגן זיך דערלאַנגען אײנער דעם אַנדערן די געצײַג, שמעקן טאַבאַק פֿון אײן טאַבאַקערקע און זאָגן אײנער דעם אַנדערן לחײם בײַ אַ שנעפּסל, האָט שױן כעלעם געהאַט אַ שם פֿאַר אַ שטאָט פֿון גרױסע נאַראָנים. מען פֿלעגט דערצײלן פֿון זײ גרױסע װילדע נאַרישקײטן. מען האָט דערצײלט, אַ שטײגער, אַז אין אַ געװיסן יאָר, װען עס האָט פֿאַרפֿעלט זאַלץ, האָבן זײ אױף אַ שטיק לײדיק פֿעלד, װאָס זײ האָבן אָפּגעקױפֿט פֿאַר אַ בית־עולם, פֿאַרזײט זאַלץ און האָבן זיך געריכט צו פֿאַרדינען אָן דעם פֿיל מער, װי פֿון קבֿורה־געלט. קױם אָבער האָבן זײ פֿאַרזײט דאָס זאַלץ, זײַנען װילדע חיות — בערן און װעלף — איבערגעפֿאַלן דאָס זאַלץ און האָבן עס אױסגעלעקט.
עס פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס האָט דעם דאָרטיקן קהל זײער פֿאַרדראָסן, האָבן זײ געמאַכט אַ גרױסע אַסיפֿה, און עס איז בײַ זײ געבליבן, אַז מען זאָל מאַכן אױף די חיות אַ געיעג, און אַלע, סײַ גרױס און סײַ קלײן, זאָלן אַרױס קעגן די חיות מיט קאָטשערעס און לאָפּעטעס.
אַזױ אַרום איז געװאָרן אַ מוראדיקער געשלעג, אין װעלכן עס זײַנען אומגעקומען אָדער פֿאַרװוּנדיקט געװאָרן פֿון בײדע צדדים זײער פֿיל.
דאָך אָבער האָט מען קײן חרטה נישט געהאַט דערױף, װײַל מען האָט זיך געהאַלטן טרײַ בײַ דעם אַלטן שפּריכװאָרט: „װוּ מען האַקט האָלץ, דאָרט פֿאַלן שפּענער“, און װידער: „נאַ טאָ װױנאַ“, דאָס הײסט, װי קאָן זײַן אַ מלחמה אָן פֿאַרװוּנדיקטע? אײן זאַך האָט זײ אָבער שטאַרק באַזאָרגט.
מען האָט געפֿונען צװישן די, װאָס זײַנען נהרג געװאָרן, אײנעם אָן אַ קאָפּ, און מען האָט אים נישט געקאָנט דערקענען. אױב אַזױ, קען דאָך בלײַבן זײַן װײַב אַן אײביקע עגונה?
האָט מען באַלד דערױף אַװעקגעזעצט דעם בית־דין, און זײ האָבן געלאָזט אױסרופֿן מיט אַ חרם, אַז יענע פֿרױ, װאָס װײסט נישט, צי איר מאַן לעבט, צי ער איז אומגעקומען, זאָל זיך מעלדן צום בית־דין.
צום גרױסן טרױער פֿון דער גאַנצער שטאָט אָבער האָט זיך דװקא געמאָלדן די רביצין.
„אױ, איך בין די אײנציקע, — האָט זי זיך אָפּגערופֿן צו זײ, — װאָס איך װײס נישט, צי מײַן מאַן לעבט צי נישט.“
„גוט, ליבע רביצין, — האָט געזאָגט דער ראָש־בית־דין, — מיר האָבן אײנעם אַ דערהרגעטן בײַ אונדז, װאָס װעגן אים האָט זיך נאָך קײנער נישט געמאָלדן, קאָן זײַן, אַז דאָס איז אפֿשר אײַער מאַן. זאָגט אונדז אַ סימן אױף אים און נעמט אײַך אַן אַנדערן. זאָגט אונדז נאָר, צי אײַער מאַן איז געװען מיט אַ קאָפּ, צי אָן אַ קאָפּ.“
„דאָס, רבותי, — האָט זי זיך אָפּגערופֿן, — קאָן איך נישט װיסן, װײַל אַ גאַנצן טאָג האָב איך אים נישט זוכה געװען צו זען. ער פֿלעגט זיצן אײַנגעשלאָסן אין זײַן חדר־מיוחד און געלערנט, און בײַ נאַכט איז דאָך פֿינצטער, איך קאָן אײַך דעריבער גאָר נישט זאָגן דערױף.“
„אױב אַזױ, — האָט דער ראָש־בית־דין געזאָגט, — זאָל מען שיקן פֿרעגן אין בית־מדרש, װוּ אײַער מאַן פֿלעגט דאַװנען. אַהין פֿלעגט ער דאָך שױן קומען בײַ טאָג.“
„דאָס איז אַ שׂכל“, — האָט זיך די רביצין אָפּגערופֿן.
האָט מען אַהין געשיקט פֿרעגן, אָבער מען האָט דאָרט אױך נישט געקאָנט דערגײן, צי איז ער געװען מיט אַ קאָפּ, צי אָן אַ קאָפּ. דער שמשׂ פֿון בית־מדרש האָט געענטפֿערט:
„מיר קאָנען עס נישט װיסן, װײַל ער פֿלעגט תּמיד קומען מיט דעם טלית איבערן קאָפּ.“
האָט מען געשיקט פֿרעגן דעם בעדער, דען װער קאָן נאָך בעסער װיסן פֿון אים? אין באָד גײט מען דאָך שױן נישט מיט אַ טלית איבערן קאָפּ. פֿאַרקערט, מען גײט דאָרטן אין גאַנצן מוטער נאַקעט, קאָן ער זײַן דער בעסטער עדות.
אָבער בײַ אַלעם דעם האָט דער בעדער געענטפֿערט, אַז ער װײסט אױך גאָרנישט.
„װאָלט מען בײַ מיר פֿרעגן אױף אַן אַנדער סימן, װאָלט איך תּיכּף געענטפֿערט, װי די מעשׂה איז באמת. װײַל מען גײט דאָך אין באָד נאַקעט, קאָן איך עס אַלץ באַטראַכטן און װיסן, אָבער בנוגע צו דעם סימן, צי איז ער געװען מיט אַ קאָפּ, צי אָן אַ קאָפּ, דאָס קאָן איך גאָר נישט װיסן, װײַל אין מרחץ בײַ מיר איז אַ קאָפּ פֿון אַ מענטשן נישט צו זען. דער רױך, װאָס שטײַגט אַרױף אױבן צום באַלקן, פֿאַרדעקט אַלע מענטשן די קעפּ, די העלדזער ביז אַקסלען, אַפּשיטא שױן, האָב איך נישט געקאָנט זען דעם רבֿ, װאָס עס איז דער מער מיט זײַן קאָפּ. אַפֿילו זײַן פֿרױ און די בית־מדרשניקעס װײסן דאָך נישט, צי ער האָט געהאַט אַ קאָפּ, צי נישט.“
„װײסט איר װאָס? — האָט זיך אַרײַנגעמישט אײנער פֿון די דײנים. — לאָמיר װאַרטן נאָך אַ פּאָר טעג, ביז ער װעט אָנהײבן גײן צו חלום. דעמאָלט קאָן מען עס שױן װיסן אױף קלאָר, װײַל מען װעט דאָך שױן זען, צי איז ער מיט אַ קאָפּ, צי אָן אַ קאָפּ.“
„אָט זײַט איר מיר אַ חכם! — האָט אים אָפּגעענטפֿערט דער ראָש־בית־דין, — צו חלום גײט מען דאָך בײַ נאַכט, אין דער פֿינצטער, װעט מען דאָך װײַטער נישט װיסן. די רביצין װײסט דאָך טאַקע נישט, צי איז ער געװען אָן אַ קאָפּ צי מיט אַ קאָפּ בלױז דערפֿאַר, װײַל ער פֿלעגט מער נישט קומען צו איר װי בײַ נאַכט, אין דער פֿינצטער.“
קורץ דערפֿון, מען איז משוגע געװאָרן קלערנדיק, װי מען זאָל עס דערגײן, ביז דער ראָש־בית־דין איז געפֿאַלן אױף אַ המצאה:
„ער האָט דאָך געמאַכט אַ סך ספֿרים, — האָט ער געזאָגט, — לאָמיר זײ דורכלערנען, װעלן מיר זען, צי ער האָט געהאַט אַ קאָפּ, צי נײן.“
די דאָזיקע עצה איז אַלעמען זײער געפֿעלן געװאָרן. יעדער דײן האָט דורכגעקוקט זײַנעם אַ ספֿר, און אַלע האָבן אײנשטימיק אײַנגעפֿונען, אַז ער האָט גאָר קײן קאָפּ נישט געהאַט... דעמאָלט איז געבליבן, אַז דאָס איז דער רבֿ און מען האָט עס איבערגעגעבן זײַן פֿרױ...
A few weeks later a couple of guests stayed with our innkeeper. They spent the Sabbath with him, and they recounted the exact same miracles of a Baal Shem and a cantor that had taken place in their town, Lakhmots, 19 19 The name is Dik’s invention, implying “laughable” or “ridiculous.” a week earlier. It was the exact same story, and after discussing it at length, it became clear as day that the same men had been at work, and everyone understood the swindle. It was now beyond doubt that the Baal Shem and the Cantor were nothing but outright swindlers. Neither was a cantor or a Baal Shem. The whole town walked around crestfallen from shame.
The innkeeper’s wife was no longer pregnant. Husbands who had abandoned their wives did not return, people who were sick started going to doctors. And they began to be ashamed of the name of their town, Duratshishok. The common saying was said of them, “They fit the name of the town, and the name of the town is fitting for them.” Well, Dear Reader, if we’re going to laugh at Duratshishok, we can also have a laugh at Chelm, which is not far from there – from Duratshishok, that is.
In the old days, when the living went to synagogue by day and the dead by night, when builders constructed two towns a few miles apart at the same time – and they’d share their tools with each other, take snuff from the same box, and have a nip of brandy and toast each other “to life” – Chelm was already known as a town of great fools. Stories were told of their extraordinary foolishness.
For example, a story was told of one year when there was a shortage of salt in the land, so they took a parcel of land that had been bought to make a cemetery and planted salt, figuring they’d make a lot more money that way than by selling cemetery plots. But they had barely sowed the salt, when wild animals – bears and wolves – descended on it and licked it all up. Naturally the community was extremely upset, so they called a meeting and decided to hunt down the animals. Everyone, grownups and children, was to take up pikes and shovels against the animals. It was a terrible battle, and there were many dead and wounded on both sides. But no one was sorry, because they firmly believed the adages, “When you chop wood, splinters must fall” and also “Na, to voyna,” 20 20 Russian: Well, that’s war! meaning “Can there be war without wounded?”
But there was one problem. Among those who were killed, they found one without a head, and no one recognized him. If that were the case, then his widow would never be permitted to marry again. So a rabbinical court was convened, which decreed that any woman who didn’t know whether her husband was dead or alive must report to the court or risk excommunication. To the great dismay of the whole town, it was the rabbi’s wife who reported.
“Oh,” she wailed, “I’m the only one who doesn’t know if her husband is dead or alive!”
“Well, dear rebbetzin,” the head of the court replied. “We found a corpse whom no one has reported. It’s possible that it may be your husband. If we can recognize him you may marry again. Just tell us whether or not your husband had a head.”
“Gentlemen,” she replied, “that I cannot tell you. I didn’t have the privilege to see him all day long. He sat locked in his room alone and studied. And of course at night it was dark. So I can tell you nothing on the matter.”
“In that case,” said the head of the court, “Let’s ask at the prayer house where he used to pray. He certainly went there during the day.”
“Good idea!” replied the rebbetzin. So they sent the question over to the prayer house, but there, too, no one knew whether or not he had a head. The sexton said, “We cannot know, because he always came with his tallis over his head.” So then they asked the attendant at the public bath, for who would know better? He would be the best witness, because you’re stark naked when you take a bath. You certainly don’t bathe with a prayer shawl on your head! Nevertheless the attendant also knew nothing. “If you asked me for some other identifying mark, I could quickly tell you the truth of the matter, for I see everything, and everyone comes here naked. But concerning the head, whether he had one or not, that I cannot know because in the public bath here you can’t see a person’s head. The smoke fills the room up to the ceiling, hiding the head, throat, and shoulders. So of course I couldn’t see what was going on with the rabbi’s head. Even his wife and his fellow congregants don’t know whether or not he had a head.”
One of the judges jumped in and suggested, “You know what? Let’s wait a few days, until he starts coming in dreams. Then we’ll know for sure whether or not he had one.” But the head of the court objected: “That’s not very smart! People only come to you in dreams at night, in the dark, and we still won’t know. The rebbetzin doesn’t know whether he had a head precisely because she only used to see him at night, in the dark.”
In short, they went out of their minds trying to figure it out, until the chief judge of the rabbinical court had a brilliant idea: “He wrote a lot of religious books. Let us study them carefully, then we’ll learn whether he had a head or not.” Everyone liked this plan. Each judge read through one of his books, and they agreed unanimously that he hadn’t had a head. From this they concluded that the corpse was the rabbi’s. And they informed his wife…
